Класікі і сучаснікі: топ 5 беларускай сучаснай прозы

Памятаю, як адзінаццацікласнікам у 1990 годзе, на хвалі свабоды і «ўсёдазволенасці», я падступіў да сваёй «беларусіцы» з патрабаваннем уключыць у пазакласнае чытанне Уладзіміра Караткевіча. Настаўніца разгубілася — і пагадзілася, і мы атрымалі «Каласы пад сярпом тваім». У раздзеле «Беларуская сучасная літаратура». Аўтара ўжо шэсць гадоў не было на свеце. А праз два гады я захоплена адказваў пра «Каласы…» ўжо сваёй выкладчыцы на філфаку. У межах той жа «Беларускай сучаснай літаратуры».

«Хадановіч… Яго ж, здаецца, у 37-м расстралялі»

З таго часу сёе-тое змянілася, але не ў літаратурных праграмах. І сёння, чытаючы «Вучэбную праграму па вучэбным прадмеце (менавіта так!) «Беларуская літаратура», мы знойдзем у раздзеле «літаратура на сучасным этапе» Янку Сіпакова (1936—2011), Івана Чыгрынава (1934—1996), Міколу Матукоўскага (1929—2001), Івана Навуменку (1925—2006) і нават Янку Брыля (1917—2006). Яно і зразумела, мёртвы «сучасны пісьменнік» 1917 года нараджэння не выступіць з крытыкай рэжыму, не будзе агітаваць за адмену смяротнага пакарання, не выйдзе на плошчу і не трапіць пад суд за пратэсты супраць інтэграцыі з Расіяй, як Уладзімер Арлоў або Уладзімір Някляеў. І ніхто са стваральнікаў праграм не атрымае ў выніку па шапцы за крамолу.

Але вось так і ствараецца стэрэатып, што ўся наша літаратура ўжо даўно напісаная і не мае нічога агульнага з сучаснасцю. І шараговы грамадзянін нават здзіўляецца, што беларускі літаратар можа быць жывым чалавекам. Так, мая сваячка, завуч у адной з менскіх школ, апавядала, як на пазакласным чытанні, прысвечаным паэзіі, адзін вучань выбраў Андрэя Хадановіча і прачытаў на памяць некалькі лімерыкаў. А на пытанне, што ён ведае пра аўтара, на хвіліну задумаўся і выдаў: «Хадановіч… Яго ж, здаецца, у 37-м расстралялі». «Сучасная літаратура» ў дзеянні!

Наш маст рыд мае пачынацца з гэтага імені

Дзякуй хоць, што ў той, 90-га года, школьнай праграме сярод сучаснікаў быў Васіль Быкаў. А ў гэтай, сённяшняй, ёсць Святлана Алексіевіч, нобелеўская лаўрэатка і рэальны «флагман» актуальнай айчыннай літаратуры. І любы беларускі сучасны маст рыд мае пачынацца з гэтага імені. Не таму, што на А. і па алфавіце, а таму, што праграмная ці не, класная ці пазакласная, а літаратура гэта менавіта класная.

Тым прыемней, што ў нашай рускамоўнай пісьменніцы выйшаў пяцітомны збор твораў у новых беларускіх перакладах: Святлана Алексіевіч. «Галасы Утопіі». Пераклады зрабілі пяць сучасных беларускамоўных літаратараў: «У вайны не жаночы твар» пераклаў філосаф Валянцін Акудовіч, «Апошніх сведкаў» — празаік Барыс Пятровіч, «Чарнобыльскую малітву» — паэт і празаік Уладзімер Арлоў, «Час сэканд-хэнд» — публіцыст і празаік Сяргей Дубавец, а «Цынкавых хлопчыкаў» — аўтар гэтых слоў. Тое, як успрымае гэтае выданне сама аўтарка, кажа пра пэўную яе эвалюцыю. Атрымаўшы Нобелеўскую прэмію, пісьменніца сутыкнулася з вялікай хваляй радасці ў беларускіх чытачоў (галасы скептыкаў былі ў меншасці) і сапраўдным шквалам негатыву з боку не толькі «рускага міру», але й нават калегаў-літаратараў з Расіі. Вынік прадказальны (і радасны для нас): літаратарка сама нарэшце адчула сябе беларускай пісьменніцай.

Словы ў яго жывуць уласным жыццём

Дзве наступныя пазіцыі — пісьменнікі значна маладзейшыя і блізка не дапушчаныя ў школьныя праграмы. Першы з іх — Альгерд Бахарэвіч, што напісаў вялікі раман «Сабакі Еўропы», прычым абодва сэнсы слова «вялікі» — тоўсты і значны — тут невыпадковыя. Бо Альгерд перадусім віртуозны стыліст, які практычна не мае канкурэнтаў сярод нашых майстроў «плесці словы». Словы жывуць у яго ўласным жыццём, перагукаюцца, пераміргваюцца, фліртуюць адно з адным, спакушаюць і здраджваюць. Адкрыўшы кнігу на любой старонцы, чытач знойдзе не абы-які верш у прозе — і гэтага ўжо было б дастаткова для добрай літаратуры. Але ў «Сабаках Еўропы» ёсць і такая традыцыйная для аматараў прозы спажыва, як сюжэт. Нават шэсць розных сюжэтаў, што разгортваюцца амаль незалежна (і ўсё-ткі «залежна») адно ад аднаго, у розных жанрах і стылістыках. Ёсць і такая аздоба, як прыдуманая аўтарам (адным з яго герояў) штучная мова бальбута. Са сваёй граматыкай і слоўнічкам. З некалькімі старонкамі прозы і першым вершам, на ёй напісаным. Аўтар гэтых слоў нават пераклаў гэты верш на беларускую. Дарэчы, пра пераклад. Калі Алексіевіч шчыра радавалася перастварэнню сваіх тэкстаў па-беларуску, то Бахарэвіч сам перастварыў свой 900-старонкавы раман па-руску, спрабуючы заваяваць новых чытачоў — і неасяжны ў параўнанні з нашым расійскі кніжны рынак. Ці будзе раман перакладзены на бальбуту, пакуль невядома.

У бліскучасць паверылі нават скептыкі

У нечым палярная Бахарэвічу ў нашай сучаснай прозе з’ява — Павал Касцюкевіч, аўтар рамана «План Бабарозы». Калі за сваю маленькую кніжку апавяданняў «Зборная РБ па негалоўных відах спорту» празаік і перакладчык прозы Касцюкевіч атрымаў самую прэстыжную ў нас незалежную ўзнагароду — прэмію Гедройця, шмат хто пабачыў у гэтым аванс для новага перспектыўнага аўтара. А праз пару гадоў з’явіўся «План Бабарозы» — і нават скептыкі пераканаліся, што ў літаратуру прыйшоў бліскучы празаік. Схільнасць да «барочных» стылістычных перападаў, лёгкая доза абсурду ды нястрашны гратэск, жывая моўная плынь ды сімпатычнае пачуццё гумару, але найперш захапленне жыццём і любоў да сваіх герояў і, здаецца, чытачоў — усё гэта прымушае згадаць найлепшыя апавяданні і эсэ Уладзімера Арлова, а часам і несмяротныя творы Уладзіміра Караткевіча. Галоўны герой Ігарок Качуня выхоўваецца ў сям’і, дзе валадараць жанчыны. Не, з мужчынамі ўсё ў парадку, але бацька губляецца за маці, дзядулі — за бабулямі, а па-над усім — вобраз прабабулі Бабырозы, якая пануе над сваім сямейным кланам. І як тут не вырасці інфантыльным і не здатным да сур’ёзных рашэнняў? Нават завёўшы раман з паспяховай замежніцай.

Як «нізкі» жанр служыць папулярызацыі гісторыі

Скончу «гарачую пяцёрку» нашых сучасных празаікаў двума імёнамі пісьменнікаў, якія — о, дзіва! — сапраўды, прычым цалкам заслужана, фігуруюць у цяперашняй школьнай праграме. Гэта Людміла Рублеўская, стваральніца ўжо шасцітомнай на сённяшні дзень сагі аб Пранцішы Вырвічы. Сама аўтарка, пішучы авантурны цыкл раманаў для падлеткаў, свядома арыентавалася на масавую літаратуру, прычым «нізкі» жанр павінен служыць папулярызацыі беларускай гісторыі і культуры. Перад намі не толькі прыгодніцкі твор, але таксама раман выхавання: Пранціш Вырвіч, трапляючы ва ўсякія авантуры, падарожнічаючы, разгадваючы таямніцы, закохваючыся, змагаючыся за справядлівасць, — перажывае пэўную эвалюцыю, маральна і духоўна сталее, праходзіць шлях ад такога сабе «Пранціша-Плахіша» з шляхецкімі мухамі ў носе ды іншымі забабонамі свайго часу — да свайго роду «Пранціша-Кібальчыша», высакароднага сябра сваіх сяброў і патрыёта сваёй краіны.

І эстэцкі прадукт, і дэмакратычная чытанка

Больш «дарослым» і рафінаваным выйшаў сёлетні зборнік кароткай прозы Уладзіміра Сцяпана «Хвалі». Кожнае апавяданне, кожны фрагмент-зацемка атрымаліся надзвычай лаканічнымі. Можна казаць пра арыгінальны феномен прозы мастака, адметны не менш чым, скажам, проза паэта. Вобразы аўтара насычаныя колерамі і пахамі. Мастацкі стыль дасканалы настолькі, каб не звяртаць на сябе нашу ўвагу, непасрэдна паказваючы чытачу тое ж, што бачыць сам герой-апавядальнік. Перад намі даволі эстэцкі прадукт, бо патрабуе ад чытача ўяўлення і сутворчасці, уважлівасці і канцэнтрацыі, але адначасова досыць дэмакратычная чытанка:не толькі сталічны сноб, але кожны аматар літаратуры ў мястэчку ці вёсцы пазнае сябе ў дзяцінстве ці сябе цяперашняга ў сцяпанаўскай прозе.

* * *

Дадам да гэтага спісу, проста на ўзроўні вартых чытацкай увагі імёнаў і назваў, яшчэ трох лаўрэатаў нашай прэміі Гедройця розных гадоў: Уладзімір Някляеў з раманам «Аўтамат з газіроўкай з сіропам і без», Ігар Бабкоў з раманам «Хвілінка», Уладзімер Арлоў са зборнікам прозы «Танцы над горадам», плюс прызёр гэтай узнагароды Андрэй Адамовіч з аповесцю «Таўсціла і лешч». А кнігі Андруся Горвата «Радзіва Прудок» і Віктара Марціновіча «Мова» здабылі ў апошнія гады ў нашых чытачоў такую папулярнасць, што і рэкламы не патрабуюць.

Большасць разгляданых выданняў можна купіць у наступных кнігарнях:

Кнігарня ЛогвінаЎ (Мінск, вул. Караля, 22)

Акадэмкніга (Мінск, пр. Незалежнасці, 72)

Цэнтральная кнігарня (Мінск, пр. Незалежнасці, 19)

Дом кнігі «Светач» (Мінск, пр. Пераможцаў, 11)

Андрэй Хадановіч

Читайте также в рубрике «ВЗГЛЯД И ГОЛОС»:

Наталья Літовская. Помощь очередникам: не всем и не скоро

Виталий Цыганков. Про «кашу в голове» и новых комсомольцев

Александр Федута. Пересмотр несправедливости

Игорь Карней. Градус веры — на нуле