Айцец Юзаф Пятушка: «Беларусы будуць абвінавачваць Касцёл, калі б ён стараўся іх дэнацыяналізаваць».

а. Юзаф Пятушка: Перад тым як выехаць у Беларусь, я ў даступных мне крыніцах адшукаў інфармацыю пра гісторыю барысаўскай парафіі Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі. Яна аказалася настолькі багатай і цікавай, што адначасова я зацікавіўся і гісторыяй каталіцтва ў барысаўскім краі і прылеглых да яго раёнаў. Як жа тут — што, зрэшты, характэрна ўвогуле для Беларусі — усё перамешана! І з гістарычнага пункту гледжання, і з палітычнага, і канфесіянальнага! Здавалася б, калі былі тыя падзелы Польшчы — дзвесце з лішнім гадоў мінула — пасля іх тут і цар, і бальшавікі ўладарылі, а праявы матэрыяльнай і духоўнай спадчыны Рэчы Паспалітай сустракаюцца дагэтуль.

Аўтар: Мабыць, самая важная яе нематэрыяльная спадчына — мова. У гісторыі дзяржаў мова, паколькі яна з’яўляецца адной з асноўных прыкмет нацыі, нярэдка выкарыстоўваецца не толькі як сродак зносін, але і як палітычны фактар. Мы з’яўляемся сведкамі гэтага на прыкладзе некаторых постсавецкіх краін. І самае прыкрае, што тыя, хто карыстаецца мовай, якая па палітычных прычынах не дагадзіла ўладзе, аб’яўляюцца ледзь ці не ворагамі дзяржавы.

У дваццатыя гады мінулага стагоддзя ў БССР у адпаведнасці з дэклараваным уладай праве нацый на ўсебаковае развіццё ўтвараліся нацыянальныя тэрытарыяльныя адзінкі і калгасы (польскія, габрэйскія, латышскія, літоўскія). Калі ў нейкай мясцовасці пражывала не менш як пяцьсот асобаў адной нацыянальнасці, ствараўся нацыянальны сельскі савет. У Барысаўскім раёне польскім сельсаветам быў Лазінскі. На яго тэрыторыі пражывала 644 палякі, 174 беларусы і 19 асобаў іншых нацыянальсцей. У суседнім Талачынскім раёне быў свой польскі нацыянальны сельскі савет — Мархлеўскі. Яго цэнтр быў у вёсцы Філонава, а сельсавету далі назву ў гонар польскага рэвалюцыянера Юльяна Мархлеўскага. Палякаў у ім было 1417 чалавек, беларусаў — 523, прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей — 71. А ў Талачыне працала польская сямігадовая школа.

Цікава, што згодна з матэрыяламі перапісу 2009 года ва ўсім Барысаўскім раёне налічвалася 436 палякаў, а на Талачыншчыне палякамі назваліся толькі 33 асобы. У 1930-я гады Мархлеўскі сельскі савет быў перададзены ў склад Круглянскага раёна Магілёўскай вобласці, а ў 1937 годзе зліквідаваны як «шкодніцка арганізаваны». Я тэлефанаваў ў Філонаўскі сельскі савет Круглянскага раёна, каб пацікавіцца, колькі чалавек на яго тэрыторыі лічаць сябе палякамі сёння. «Палякаў у нас няма, — адказала мне супрацоўніца выканкама . — Ёсць «мешанкі», але няма дакументаў, якія б сведчылі, што нечыя продкі былі палякамі. У свой час людзі баяліся запісвацца палякамі…»

І гэта праўда, што баяліся. Бо 11 жніўня 1937 года наркам Дзяржбяспекі СССР Яжоў падпісаў загад, які даў пачатак тэрору, названаму пазней «Польская аперацыя «. Згодна з загадам усе сілы чэкістаў накіроўваліся на выяўленне польскіх шпіёнаў і дыверсантаў, якімі буржуазная Польшча нібыта запаланіла Савецкі Саюз. А паколькі сапраўдных шпіёнаў і дыверсантаў для справаздачнасці не хапала, то ў шпіёны і дыверсанты запісвалі ледзьве не ўсіх палякаў. Калі не хапала палякаў, у спісы «агентаў Варшавы» дадавалі беларусаў, рускіх, габрэяў, якія пазначаліся палякамі. У выніку было расстраляна 19 250 асоб польскай нацыянальнасці. З іх сапраўды палякамі былі толькі 11 з паловаю тысяч чалавек. Так польскія вёскі заставаліся без мужчын. Да прыкладу, у адной з вёсак калгаса «Чырвонаармеец» Плешчаніцкага раёна з 29 мужчын-палякаў былі арыштаваны 23.

Калі ведаеш гэтыя факты, зусім не здзіўляешся, што ўсе польскія сельсаветы, газеты, тэатры, школы і г. д. амаль адначасова былі названы «шкодніцкімі», іх кіраўнікі і многія жыхары рэспублікі, згінулі ў жарале НКУС, а на Талачыншчыне палякаў сёння толькі 33 асобы.

а. Юзаф Пятушка: Зразумела, што і любое праяўленне ў Беларусі каталіцкасці ў тыя гады таксама ўспрымалася як знак прыналежнасці да «варожай Польшчы» і вынішчалася раз і назаўсёды.

Аўтар: Цікава, айцец Юзаф, а моўнай праблемы ў Барысаве ў вас не ўзнікла? Якой мовай вы найчасцей карыстаецеся — беларускай, рускай?

а. Юзаф Пятушка: У васьмідзясятыя гады, незадоўга да пераезду ў Барысаў, я паехаў з моладдзю ў Францыю. Мову ведаў, у касцёле нават казанне гаварыў па-французску, але пасля Імшы адзін парафіянін зрабіў мне заўвагу, што мая французская слабаватая. За маю рускую мяне ніхто не крытыкаваў, ды аднаго разу я даваў інтэрв’ю на радыё і калі праслухаў яго, то быў сабою, мякка кажучы, расчараваны: зразумеў, што мая руская мова яшчэ горшая за французскую. Але я старанна прымнажаў слоўнікавы запас, дбаў пра вымаўленне. Нейкі час нават займаўся з настаўніцай рускай мовы. А калі да гэтага дадаць, што найчасцей мы з суразмоўцамі карысталіся паралельна яшчэ адной мовай — ад сэрца да сэрца — то заўсёды разумеліся. Затое цяпер мая сястра Канстанцыя, якая жыве ў Варшаве, мяне разумее не заўсёды: без русізмаў размаўляць па-польску ўжо не атрымліваецца.

Ну а з беларускай — так, праблема. Шмат разоў прасіў сваіх парафіянаў, каб гаварылі са мной па-беларуску. Яны ахвотна згаджаліся, але праз пяць хвілін зноў пераходзілі на рускую. Што зробіш, людзі для зносін выбіраюць мову, якой карыстаюцца штодня. Так што мае высілкі — разумею, недастатковыя — нічога не далі: размаўляць на ёй не магу, хаця калі чытаю і слухаю, то ўсё разумею, ды і святую Імшу па-беларуску цэлебрую свабодна.

Аўтар: Цікава, якую мову жадалі чуць парафіяне ў барысаўскім касцёле ў пачатку 1990-х?

а. Юзаф Пятушка: Імі зусім натуральна ўспрымалася польская мова, хаця яе мала хто ведаў.

Аўтар: І гэта ў Барысаве, самым цэнтры Беларусі!

а. Юзаф Пятушка: Нічога дзіўнага: па-першае — вусная традыцыя, бо з 1937 года, калі святыня ў католікаў была адабрана, малітвы ад пакалення да пакалення перадаваліся вусна і толькі па-польску. А па-другое — адсутнасць выбару. Людзі ж больш як сорак гадоў увогуле не мелі магчымасці ўдзельнічаць у святой Імшы, не тое што чуць у касцёле беларускую мову.

Я ў моўным пытанні быў салідарны са сваім законным братам айцом Уладзіславам Чарняўскім з Вішнева і, як мог, уводзіў у касцёл беларускую мову. Тады ўжо пачала працу камісія па перакладзе літургічных тэкстаў на беларускую мову, створаная яшчэ арцыбіскупам Казімірам Свёнткам. У яе апрача святароў ўваходзілі навукоўцы-лінгвісты, пісьменнікі, журналісты, філолагі-практыкі

Аўтар: Я быў членам яе першага складу і памятаю, як няпроста даваліся гэтыя пераклады, якімі намаганнямі выпрацоўвалася беларуская лексіка літургічных тэкстаў. А колькі спрэчак ішло адносна нават некалькіх слоў, не кажучы ўжо пра большае. Напрыклад, якое слова — «Пан», «Госпад» або «Гасподзь» найбольш дакладна адпавядае беларускай каталіцкай традыцыі.

а. Юзаф Пятушка: Таму вы разумееце, якія праблемы мелі тыя ксяндзы, што ў першыя гады незалежнай Беларусі па сваёй ініцыятыве вырашылі карыстацца ў касцёле беларускай мовай. Мне, напрыклад, асобныя тэксты перакладала на беларускую мову настаўніца Алена Якушэўская.

Аўтар: Вам удалося пазбегнуць абвінавачванняў у паланізацыі вернікаў, аб чым у 1990-я яшчэ трубілі пракамуністычныя сродкі масавай інфармацыі?

а. Юзаф Пятушка: Так, абвінавачванняў не было, бо заўсёды казаў, што я святар не польскі, а «ватыканскі». І ўвогуле даводзіў : людзі, адкіньце ідэалагічныя глупствы! Беларусь жа самастойная дзяржава, у яе Канстытуцыі ўсё прапісана — і пра дзяржаўныя мовы, і пра роўнасць людзей розных нацыянальнасцей ды канфесій. Аднавіцель нашага ордэна марыянаў біскуп Юры Матулевіч яшчэ ў 1919-м пісаў, што задача Касцёла — не навучаць мовам, а на зразумелай для людзей мове вучыць таму, што патрэбна для збаўлення, і што беларусы, усвядоміўшы сваю нацыянальную адметнасць, будуць потым абвінавачваць Касцёл, калі б той стараўся іх дэнацыяналізаваць.

А што датычыцца дапамогі Касцёлу на Беларусі, то ў справе евангелізацыі тут не могуць плённа працаваць святары з Аўстрыі, Італіі ці Бразіліі, бо яны не ведаюць гісторыю, мову, культуру, традыцыі беларускага народа. А ў вельмі блізкіх па ментальнасці Украіны ці Расіі ксяндзоў таксама не хапала. Вось і атрымліваецца, што святары-палякі — адзіныя, каму несці Божае слова беларускім католікам было проста наканавана.

Яраслаў Чапля, журналіст, выдавец

Фота: Віталій Палінеўскі / Catholic.by