Жылі-былі людзі…
Мы ляжым з бацькам на падлозе, а пад намі ўвесь свет, усе шэсць кантынентаў, блакітныя акіяны, і рознакаляровыя краіны. Я сачу за бацькавай рукой, якая павольна рухаецца па склізкай паверхні палітычнай мапы і чую яго глухаваты пракураны голас. Мне сем гадоў. Бацька рассказвае пра краіны, называе іхнія сталіцы, ледзь чутна смяецца…
Уладзімір Сцяпан
Люблю гэтыя ўспаміны пра сваё маленства і дзяцінства, пра ўмоўныя вандроўкі па свеце з дапамогай вялізнай геаграфічнай мапы. Тады зусім не здзіўляла тая неверагодная лёгкасць з якой мы пераадольваем адлегласці і межы. Для нас з ім, як для пералётных птушак, не існавала ні дзяржаўных межаў, ні ўзброеных памежнікаў з сабакамі…
— Вось Мінск, Варшава, Кіеў, а вось Масква, бачыш?
— А дзе наш Гомель?
— Шукай, ён тут.
Я знаходжу Гомель і радуюся, бо ён — маленькі кружочак ад якога разыходзяцца нітачкі дарог.
— А дзе наша вёска Вясёлы Курган? Чаму яе тут няма? — пытаю, узіраюся, як сляпы, спрабую намацаць вёску чуйнымі пальцамі. Там жывуць дзед з бабай, цётка і мае стрыечныя браты, там наш сад, лес, агарод, сабака Рудзік, карова Зорка, вялізная хата пад чырвоным дахам і шмат чаго яшчэ — патрэбнага, неабходнага і цікавага.
Бацька пачынае мне тлумачыць пра маштаб, пра ўмоўнасць абазначэнняў, пра тое, што вёска наша зусім маленькая. Мяне гэта здзіўляе, бо вёска — вялікая, а лес такі, што у ім можна заблудзіцца, а да рэчкі Ліпы, трэба ісці цэлую гадзіну: праз выган, потым праз пожню, уздоўж леса, зноў праз луг, дзе косяць сена і праз густыя кусты і высокую траву.
Божа, як даўно гэта было і як цяпер яно блізка…
Я вырас, ажаніўся, скончыў інстытут, адслужыў у войску, жыў Мінску, а тая геаграфічная мапа ўсё вісела на сцяне ў бацькоўскай кватэры.
Гэта сёння пра Чарнобыльскі апакаліпсіс шмат чаго вядома. Напісыны тысячы артыкулаў, кніжак, знята безліч дакументальных і мастацкіх стужак, расказана пра страты, перасяленне, забруджанасць радыёнуклеідамі…
Летам 1986 я прыехаў да бацькоў. На мапе, на той самай, быў намаляваны шарыкавай ручкай тлусты чорны кружок — Чарнобыль. Стоячы перад картай я расказваў бацьку пра шкоднасць радыяцыі, а ён слухаў і пасміхаўся. Казаў, што не такая яна і шкодная, што не трэба баяцца, што хутка пенсія і яны з мамай з’едуць у вёску, дзе будуць сядзець ад вясны да зімы… Там ціха, там усё роднае, ад гарадоў і вялікіх дарог далёка, а ад Чарнобыля паўтары сотні кіламетраў… Там ён падлеткам вайну перажыў, голад, немцаў, там ён, калі што, і ад гэтай самай радыяцыі схаваецца.
Летам 86-га яшчэ ніхто не ведаў, што ў нашай маленькай, лічы лясной вёсачцы, радыяцыя такая, што звычайны дазіметр будзе пішчэць, а на шкале не хопіць лічбаў, каб паказаць узровень радыяцыі. Такая ж карціна будзе і ў навакольных вёсках Буда-Кашалёўскага раёна Гомельскай вобласці. Людзі працягвалі жыць, сеялі, касілі, капалі бульбу, збіралі грыбы-ягады, варылі варэнне… Радаваліся, бо з’явіліся ліквідатары і пачалі капаць новыя калодзежы, майстраваць агароджы, раўняць дарогі, а на калгасных палях гулі трактары і камбайны, занятыя адвечным клопатам…
Мы з жонкай паехалі адпачыць у вёску. Грыбоў і ягад тым летам, як і наступным, было шмат. У мяне, у першыя дні, моцна балела галава, а жонка некалькі разоў губляла прытомнасць… Мы ўсё гэта спісвалі на чыстае і свежае паветра, на цішыню, на вялікую колькасць кіслароду.
Знаёмы гомельскі мастак, гэта было вясной 87-га, купіў сабе кацер, гэта была яго даўняя мара. Мы імчалі на тым кацеры па Сажы, гупаліся на хвалях і ён, перакрыкваў моцны рухавік, расказваў, што цяпер у Гомелі можна танна купіць кватэру, машыну, лецішча, кацер… І тлумачыў, што перапалоханыя радыцыяй яўрэі, асабліва дактары, з’яджаюць, уцякаюць з горада і вывозяць сем’і…
Тым жа летам, некалькі разоў, бацька ездзіў пад Нароўлю. Выпраўлялі з завода брыгадамі, каб дапамагчы калгасам зграбаць і звозіць сена. Спёка, пыл, сухое сена… З той брыгады сёння нікога не засталося — усе памерлі, хоць там было некалькі маладых мужчын. Але тады пра радыяцыю не думалі, яе не баяліся, выводзілі з арганізма гарэлкай, заядалі агуркамі і памідорамі з вясковых агародаў…
У 88-ым нашу вёску — Вясёлы Курган, пачалі высяляць. Людзі з’язджалі неахвотна, верыць у шкоднасць радыяцыі не хацелі. Мы з бацькам некалькі разоў ездзілі туды, начавалі. Нешта рамантавалі, ён абразаў сад, капаў агарод. Мы нават у грыбы з ім хадзілі ў наш лес…
У 89-ым вёску закапалі. Наехала тэхнікі — экскаватары, трактары, вялізныя бульдозеры. За некалькі дзён вёска знікла, як і не было. Дарогі, калодзежы, сады і вялікія дрэвы засталіся, а хаты, хлявы, паветкі, лазні — зніклі…
Як закапалі вёску я не бачыў. Бацька расказваў. Стрымана, без падрабязнасцяў, але са слязой. Ведаў — што і мне баліць.
А потым і яго накрыла цяжкая хвароба — рак. Ён чакаў укол морфія і шаптаў назвы суседніх вёсак, пералічваў імёны і прозвішчы суседзяў, усіх тых, каго ведаў, хто жыў побач… Такая сваеасаблівая і ратавальная была у яго малітва — цалкам складзеная з прозвішчаў, мянушак, імёнаў. Ён заўсёды пачынаў пералік з таго канца вёскі, ад могілак. Перабіраў адзін двор за другім. Згадваў тых, хто жыў да вайны, потым іх дзяцей, потым унукаў… Гэта дапамагала трываць невыносны боль і чакаць укол.
Бацьку пахавалі, як ён і хацеў, на вясковых могілках, там дзе ўсе свае, дзе ўсе нашы, дзе ўсе знаёмыя…
Сёння я не карыстаюся папяровымі мапамі. Навошта, калі ёсць спадарожнікавыя, абсалютна дакладныя. Магу надоўга «завісаць» і вандраваць па знаёмых і родных мясцінах. Кожны раз згадваю бацьку. Уяўляю, як бы мы з ім сядзелі перад маніторам і зачаравана глядзелі на лясы, дарогі, на пагоркі.
Вёскі няма, але засталіся яе сляды. Можна вызначыць месцы, дзе стаялі хаты, калодзежы, дзе былі звілістыя сцежкі і шырокія дарогі…
Маё ўяўленне лёгка стварае знішчаную вёску наноў. Фарбуе чырвоным бляшаны дах дзедавай хаты, шэра-срэбным колерам бярвёны, узнаўляе платы… А дрэвы засталіся, і лес застаўся, і палі, і луг, і курган…
І, часам мне здаецца, што ў гэтым узноўленым свеце, ходзіць мой бацька і аднавяскоўцы. Усе яны чыста, па святочнаму апранутыя, размаўляюць нягучна, але я чую кожнае слова, кожны ўздых і, калі-нікалі — стрыманы смех…
Вось бацька ідзе баразной да яблыні, падымае з мокрай травы жоўты яблык, выцірае яго, сядае на ганак і акуратна, ножыкам-складанчыкам рэжа на празрыстыя скрылі. Есць. Яму няма куды спяшацца — ён дома, на сваёй зямлі, і вакол усё сваё.
— Ты не хвалюйся, і тут жыць можна… Дай запальнічку. — Кажа ён і глядзіць на мяне.
Кладу запальнічку яму ў далонь, але яна падае скрозь яго руку ў сухую леташнюю траву.
Уладзімір Сцяпан, мастак, літаратар