Літаратура – не элітарная з’ява. Чытаць можа кожны

Масавая літаратура – не значыць кепская

Ліля Ільюшына: Давайце паспрабуем паразважаць: што такое наогул масавая літаратура? 

Наста Карнацкая: Нагадаю, з самага свайго пачатку масавая літаратура абапіралася на камерцыйны попыт. Але, на мой погляд, сітуацыя значна змянілася. Мы можам прызнацца, што на сёння ў Беларусі чытачоў масавай літаратуры больш. Значна больш людзей, якія пасля працы аддаюць перавагу лёгкаму дэтэктыўчыку, чым складанай, інтэлектуальнай кнізе. Зноўку, абапіраючыся на досвед нашай кнігарні, магу сказаць, што ўсё часцей чытачы просяць нешта больш лёгкае, без цяжкіх філасофскіх разважанняў: пазітыўную, абсалютна простую літаратуру. І нават калі падаецца, што сярод вашых знаёмых людзі, якія чытаюць выключна інтэлектуалаў – гэта хутчэй за ўсё кагнітыўнае скажэнне.

ЛІ: Чытач – гэта масавая з’ява? Бо калі палічыць колькасць кнігарняў, а пасля зірнуць на колькасць пакупнікоў, у мяне няма адчування, што людзі чытаюць кнігі.

НК: Мне здаецца, на працягу апошніх гадоў сітуацыя застаецца аднолькавай. Людзі чытаюць. Гэта нельга акрэсліць у адсотках: якая менавіта колькасць насельніцтва? Хтосьці чытае больш, хтосьці менш. Але мне здаецца, у грамадстве існуе думка, што літаратура – нешта сакральнае, недасяжнае. Чытанне дасюль лічыцца даволі няпростай справай. Мне хочацца, каб людзі пазбавіліся гэтай думкі. Літаратура – не элітарная з’ява. Зусім наадварот. Чытаць можа кожны чалавек. І я хачу, каб менавіта так успрымалася літаратура, незалежна ад таго, якую кнігу вы абіраеце.

Наста Грышчук: Пытанне масавай літаратуры ўзнікае даволі часта. Мне здаецца, трэба размяжоўваць эканамічны складнік: якая шмат прадаецца? Тут сапраўды Беларускую літаратуру не назавеш масавай. Бо на літаратурным рынку краіны існуе манапаліст – беларуская дзяржава – са сваімі цэнзурнымі абмежаваннямі. І расейскі рынак, які імпартуе львіную долю таго, што можна знайсці ў кнігарні. Таму мы, на жаль, не можам казаць пра айчынную літаратуру як масавую з пункту гледжання продажаў. Бо іх, хутчэй, можна назваць штучнымі. Статыстыка «Акадэмкнігі» за мінулы год пацвярджае гэты тэзіс: самая прадаваная кніга прозы назбірала 600 продажаў. Самая прадаваная кніга паэзіі – 60. І гэта на 9 мільёнаў насельніцтва.

З іншага боку, «масавая» як від літаратуры, які мае свае мастацкія прыкметы: зразумелая і ўжо звыклая форма, простая мова і адсутнасць новых ідэй. Усё гэта для таго, каб чытачу было лёгка і прыемна чытаць. Своеасаблівая арт-тэрапія.

Канешне, гэтыя складнікі – розныя рэчы, хоць часам яны супадаюць. Пасля ўручэння вядомых літаратурных прэмій, напрыклад, павышаецца інтарэс, а значыць і продаж сур’ёзных кніг. І на гэты час такая літаратура таксама становіцца масавай.

ЛІ: А ці ёсць прыклады аўтараў, што якраз пішуць у гэтым стылі “масавай літаратуры”?

Кніга Андруся Горвата «Радзіва Прудок»

НГ: Канешне. Андрусь Горват, напрыклад. Па-першае, ён ужо быў вядомы. Чытачу прыемнае імя, якое не трэба пазнаваць нанова. Па-другое, яго просты, сентыментальны аповед пра вёску. Ніхто не хоча перажываць за сацыяльнае ці эканамічнае становішча вяскоўцаў. Разважаць пра крызіс, які адбываецца ў сельскай гаспадарцы. Хочацца казку пра вёску, звязаную з прыемнымі ўспамінамі з дзяцінства. Хочацца ілюзій. Ён такую ілюзію даў.

Віктар Марціновіч. Таксама папулярны аўтар. Як бы там ні казалі пра яго рэвалюцыйнасць падчас продажаў – нічога новага ён ні разу не сказаў. Гэта тыя ж самыя антыўтопіі, тыя ж павароты сюжэтаў, той жа пазнавальны герой.

Ганна Севярынец. Здаецца, новая тэма – літаратура і літаратары 20-х гадоў. Але калі мы паглядзім на персанажаў – тыя ж добрыя хлопцы ў кепскіх абставінах. Вядомы сюжэт.

Усе гэтыя аўтары робяць стаўку не на аналіз, а на эмацыйнае ўспрыняцце твора чытачом.

Віктар Марціновіч «Ноч»

НГ: Нягледзячы на тое, што пра «белліт» кажуць рознае, у нас вельмі высокая мастацкая планка. Калі паглядзець на рэалістычную традыцыю ці нейкія мадэрновыя рэчы, якія з’явіліся пазней. Асабліва «выбух» 90-х. Магчыма, праз гэтую высокую планку ці праз тэзіс, што літаратура павінна быць не простай мастацкай рэччу, а казаць правільныя рэчы пра беларусаў, пра нацыю.

НК:  Выхоўваць!

НГ: Так! Магчыма, на такім фоне здаецца, што масавая літаратура – гэта нешта кепскае. А калі пачынаеш казаць, што кніга разлічана на шырокага чытача, што гэта масавая літаратура – аўтар крыўдуе. Але масавая літаратура – не значыць кепская. Гэта від.

НК: У нашы часы ўвогуле дзіўна казаць пра масавую літаратуру нешта дрэннае. Як мне здаецца, масавае – гэта добры падмурак элітарнага. Многія аўтары, якіх мы можам назваць інтэлектуаламі, вельмі ахвотна карыстаюцца прыёмамі з масавай літаратуры. І робяць гэта арганічна. 

ЛІ: Складаецца такое ўражанне, што інтэлектуальная літаратура засталася своеасаблівым гета: тое ж кола аўтараў, тая ж колькасць чытачоў. То-бок не з’яўляецца новай цікавасці ні да твораў, ні да пісьменнікаў. Ці можа чытач прыйсці праз масавую да больш інтэлектуальнай літаратуры?

НК: Мне здаецца, што калі людзі працяглы час чытаюць простую літаратуру, калі тое ім падабаецца, то, хутчэй за ўсё, яны і застануцца на гэтым узроўні. Такі чытач будзе шукаць звычнае. Не будзе выходзіць на вялікі ўзровень. Многія не пачнуць імкнуцца да чагосьці вышэйшага, а будуць чытаць знаёмае, прывычнае. Застануцца ў масавай, простай літаратуры.

НГ: Пагаджуся. Праз масавае, хутчэй за ўсё, чытач не прыйдзе да больш складанага. Прыход да масавай літаратуры адлюстроўвае сабой пошук менавіта заспакаення і камфорту, якія якраз даюць творы ў жанры масавай літаратуры. На маю думку, дзейным рухавіком для такога пераходу з’яўляюцца экстралітаратурныя чыннікі: прэміі ці скандал. Калі ўвага нават не да ўласна напісанага. Калі назва гучыць.

ЛІ: Ці няма ў вас адчування, што масавая літаратура будзе развіцца паралельна з інтэлектуальнай?

НГ: Не, яны не могуць існаваць паралельна. Таму што так ці інакш масавая літаратура засвойвае тое, што ствараецца спачатку на вышэйшым узроўні. Ствараецца новая ідэя, новая форма, ці перадавое стылістычнае рашэнне. Потым яно пашыраецца, з’яўляецца шмат эпігонаў, паўтарэнняў, капіяванняў. Новая з’ява разыходзіцца як кругі на вадзе, спускаецца на ўзровень ніжэй, трапляе ў грамадскую свядомасць і толькі пасля пачынае працаваць у масавай літаратуры.

“Ого, па-беларуску столькі ўсяго ёсць?!”

Ліля: Існуе меркаванне, што пасля падзей 2020 году, пасля дваровых чытанняў, канцэртаў і лекцый у людзей узбудзілася нацыянальная свядомасць, цікавасць да беларускага слова. Пачалі скупаць беларускія кнігі. Ці сапраўды гэта так? Ці пацягнуліся ў кнігарні людзі?

НК: Так, сапраўды. За апошні год мы заўважылі неверагодны ўздым. Калі раней да нас прыходзілі людзі, якія стала нас наведвалі, то за апошні год я заўважыла шмат каго ўпершыню. І гэта людзі, якія таксама ўпершыню бачаць беларускія кнігі. Глядзяць на паліцы і кажуць: «Ого, па-беларуску столькі ўсяго ёсць?!». Для іх гэта нешта неверагоднае. Цяпер бачу значна больш людзей, якія прыходзяць за нашымі кнігамі. Уздым адназначна ёсць, і я заўважаю гэта нават на прыкладзе нашай невялікай кнігарні.

ЛІ: А на што такому недасведчанаму чытачу арыентавацца? На прэміі, на водгукі, на вокладкі, на кошты?

НК: Мне здаецца, новая плынь чытачоў – гэта неафіты ў літаратуры. Яны, магчыма, не вельмі ўяўляюць, якія ў нас ёсць літаратурныя парталы. І менавіта таму зараз самы спрыяльны час, каб ствараць такія пляцоўкі. Чытачу, які толькі пачынае цікавіцца беллітам, часам дастаткова пабачыць, якія кнігі ёсць, ведаць сюжэт. Яму не важная кампазіцыя, архітэктоніка тэксту. Гэта для яго лішняе. Літаратурная крытыка для такога чытача пакуль нешта цяжкае і недасяжнае. Яму проста хочацца ведаць, пра што кніга і ці зацікавіць яна.

Уладзімір Караткевіч «Зброя»

ЛІ: Наста Г., ці ёсць у вас пул твораў, якія вы маглі б параіць менавіта такому чытачу-неафіту, каб ён не згубіў сваёй прагі да беларускай літаратуры ўжо на другім сказе?

НГ: Лепш за ўсё даваць кнігу, якая апелюе да пачуццяў, бо пачуцці – гэта першае, што кіруе чалавекам. Трэба выпрацаваць такі рэфлекс у чалавека: беларуская мова прыемная і цікавая. Чаму, напрыклад, вялізная колькасць людзей прыходзіць у беларускую мову і літаратуру праз Караткевіча? Не таму, што ён казаў нешта пра нацыю. Гэта пасля. Гэта даважка. Галоўнае – ён пісаў цікавыя кнігі. У яго атрымлівалася ў прывабнай форме падаваць сур’ёзныя рэчы. І, магчыма, праблема ў тым, што чытачу-пачаткоўцу раяць нешта сур’ёзнае з пункту гледжання мастацтва. А чалавек пачынае думаць, маўляў, увесь белліт такі. Сур’ёзны, страшны і занудны. Я б раіла таго ж Караткевіча – ён дасюль застаецца актуальным. Віктар Марціновіч у беларускіх перакладах. Ганна Севярынец – вельмі ўдалы прыклад. Асобныя кнігі Альгерда Бахарэвіча. У яго добрая мова, якая мне падабаецца. Людміла Рублеўская і яе дэтэктыўная лінія, герой, які супрацьстаіць злу. У яе ёсць рамантызм, які можа падабацца чытачу.

Валеры Гапееў «Я размаўляю для цябе неба»

НК: Людзям старэйшага пакалення я звычайна раю творы Валерыя Гапеева. Ён піша зразумелыя людзям творы пра жыццё. Якія можа чытаць мой бацька, яго сябры. Бо звычайна аўтары сучаснай беларускай літаратуры больш маладыя. І пішуць яны для такіх жа маладых. Але старэйшаму пакаленню таксама патрэбная літаратура.

Часам кажуць, нібыта праблема ў беларускай літаратуры, але насамрэч – праблема ў сітуацыі

ЛІ: Скажыце: а як справы з літаратурай у правінцыі? Мне здаецца, сёння літаратару ўвогуле выціскаюць іншыя жанры: фільмы, серыялы, тэлевізар. І калі, напрыклад, у Мінску можна чытаць па дарозе на працу ці ў чарзе, то дзе заняцца кнігай жыхару правінцыі? Дома ж лепш уключыць кіношку ці ютуб паслухаць на фоне, не адрываючыся ад хатніх спраў.

НГ: Мне падаецца, гэта зноўку выключна эканамічнае пытанне. Галоўны распаўсюднік кніг у Беларусі пастаўляе літаратуру ва ўсе раённыя дзяржаўныя кнігарні, крамы і шапікі “Белпошты” па ўсёй краіне. Тысячы, а то і мільёны пунктаў, дзе маглі б прадавацца беларускія кнігі. Але замест лёгкай, затое жыццёвай гісторыі Плескача, там будзе нейкі дэтэктыў другога, а то і трэцяга гатунку, напісаны ў фамільярнай і жудаснай манеры. Далёка хадзіць не трэба. У маёй роднай вёсцы ў краме ёсць вітрынка, на якой сярод іншых адна палічка з кнігамі. І кожны раз гляджу на яе як на цуд. Там нейкія расейскія дэтэктывы, дамскіх раманаў пару штук і кніга Гніламёдава “Расія”. А калі б замест іх былі “Імёны свабоды” Арлова, альбо кніжкі-дэтэктывы Рублеўскай прадаваліся ў кожнай вёсцы – іх бы і чыталі. Так гучыць, нібыта праблема ў беларускай літаратуры, але насамрэч – праблема ў сітуацыі.

Суразмоўца аўтара – сам аўтар, які нясе ў творчасць свой боль. Боль сваёй краіны

ЛІ: Белліт і Свет. Пра што прамаўляе беларуская літаратура? Прамаўляе яна свету альбо беларусам? На якой мове гэта робіць?

НГ: Можна сказаць, што пасля ўсіх нашых гістарычных катастроф засталася траўма. Дасюль неўсвядомленая, неапрацаваная. Яна сур’ёзна ўплывае на тое, што кожная кніга ўздымае праблему «чалавек і чалавечнасць». Гэта магчыма таму, што большасць насельніцтва, калі казаць пра піраміду Маслоў, знаходзіцца не на самых высокіх яе прыступках. Для многіх пытанні фізічнага выжывання і асабістай бяспекі застаюцца галоўнымі. У той момант, як у краінах Заходняй Еўропы гаворка ідзе ўжо пра нешта іншае. Сярод іншага часткова таму беларуская літаратура часам выглядае такой змрочнай і страшнай.

ЛІ: А з кім у прынцыпе размаўляе беларуская літаратура? Са светам ці сама з сабою? Яна выходзіць у свет? Звяртаецца да сучасніка? Хто яе суразмоўца?

НГ: Я думаю, па-ранейшаму суразмоўца аўтара – сам аўтар. Але не таму, што не могуць інакш ці непаўнавартасныя. Зноў жа, калі паглядзець на Захад. Там добра працуе кніжны рынак. І кніга – гэта «прадукт». У нас кніга яшчэ не зусім «прадукт», хоць нейкія крокі ў такім кірунку ёсць. Вось аўтар і размаўляе сам з сабой. У нас працягваецца асэнсаванне нацыянальнай траўмы. Гэта будзе працягвацца, пакуль не зменіцца палітычная сітуацыя і пакуль у школах не пачнуць казаць праўду пра тое, што перажываў народ.

НК: Думаю, беларускім аўтарам пакуль складана трансляваць сваю творчасць на ўвесь свет. Гэта добра апісаў у сваіх дзённіках Максім Танк, што ён зайздросціць пісьменнікам, якім не трэба дбаць пра банальнае выжыванне іх мовы. У нашых аўтараў хапае сваіх: і моўных, і літаратурных праблем. Выхад на больш высокі ўзровень апеляцыі да сусвету – пакуль нерэлевантная задача. Па-другое, не так актыўна, як хацелася б, беларусы перакладаюцца ў свеце. А тое, што трапляе пад увагу міжнароднай супольнасці – спроба данесці да замежных чытачоў сучаснае становішча Беларусі. Асабліва цяпер. Таму запатрабаваныя там аўтары спрабуюць пісаць так, каб замежныя чытачы хоць крышачку нас зразумелі. І таму яны нясуць у творчасць свой боль. Боль сваёй краіны. 

Пакуль беларуская літаратура ў школе застаецца на ўзроўні вершаў «Мой тата – аграном»

ЛІ: Беларуская літаратура ў школе. Вашыя меркаванні?

НГ: Гэта адзін з такіх боляў, пра які задумаешся ў вольную хвіліну. Праз школьную праграму. Я раптам зарзумела, што дзецям выкладаюць не беларускую літаратуру. Там падаюць гісторыю беларускай літаратуры. Па-першае, мне бачыцца памылкай выкладанне ў храналагічным парадку. Бо што можа зразумець пяцікласнік з перакладаў прамоў Скарыны? Гэта абы-як пабудаваная праграма. Уявіце, каб у пятым класе даваліся не творы Коласа, Купалы, Скарыны, а сучасныя дзіцячыя тэксты ці нейкая падлеткавая літаратура.

НК: Вельмі слушная заўвага. Як прадстаўніца кнігарні магу сказаць, што да нас вельмі часта заходзяць бацькі са спісамі літаратуры. Акурат сёння жанчына паказвала менавіта такі пералік і я не змагла нават зразумець, за які ён клас. Бяда ў тым, што гэтыя творы немагчыма знайсці. Іх няма ў продажы. Яны не перавыдаюцца, яны неактуальныя. Там вельмі дзіўны выбар. Нядаўна мне дасылалі фотаздымак з падручніка па беларускай літаратуры з вершам накшталт «Мой тата – аграном». Гэта клёва, але чаму б побач не зрабіць верш «Мой тата – праграміст»? Думаю, сёння гэта больш актуальна. Упэўнена: ёсць аўтары, здольныя такое напісаць. Трэба думаць пра праграму і сучасных школьнікаў, якім сёння цікавей чытаць пра ютубераў і ціктокераў.