Ваўкі і сабакі ўсходняй Еўропы: партрэт беларускай прозы

Частка 1. Ад людзей на балоце да новага нуара

Наша класіка – “Людзі на балоце” Івана Мележа. Наш самы вядомы дзіцячы твор – “Палескія рабінзоны” Янкі Маўра. І нядзіўна, што адзін з улюбёных тэкстаў беларусаў – “Дзікае паляванне караля Стаха” Караткевіча: выкляты род пасярод лясоў і балота.

Беларуская проза існуе ў сімвалічнай прасторы, якую можна абазначыць адным словам – “хронотопь”.

Неалагізм расшыфроўваецца проста: наш топас (месца, у якім мы існуем) – дрыгва, балота. З яго выйшлі першыя людзі, і яны, уцякаючы ад маці-твані, заснавалі беларускія гарады. Паглядзіце, багна прысутная ўсюды: калі размова пра вясковую прозу – гэта фактычнае месца дзеяння (як у новай “пераможнай” кнізе Евы Вежнавец); калі размова пра горад – гэта метафарычная твань, якая паглынае чалавека (як у Андрэя Федарэнкі, Альгерда Бахарэвіча ці ў Алены Бравы), а яшчэ гэта антыўтопія – як у кнізе Севярына Квятоўскага “Каларадская пушча”.

А цяпер паглядзім на хронас – час. Беларускі час нелінейны, ён замкнуты ў кола, у чым, як мне бачыцца, і ёсць нашае галоўнае пракляцце. Кожнае пакаленне беларусаў праходзіць цыкл “адраджэнне – уздым – смерць”.

Адсюль два матывы ў літаратуры, якія парадаксальна вынікаюць адно з аднаго: марнасць любога руху – і гэтая ж марнасць змушае рухацца. Прасцей кажучы, мы ходзім па коле, імкнучыся яго разарваць.

І гэты замкнёны ў кола час да ўсяго яшчэ і ўмоўны, як бы не зусім сапраўдны: абстрактна-апакаліптычны, як у аповесці Іллі Сіна “Лібіда”; “умоўна цяперашні”, як у аповесці Вежнавец “Па што ідзеш, воўча?”, дзе большую частку тэксту займае рэтраспекцыя; закальцаваны, як у “Сабаках Еўропы” Бахарэвіча.

*

Архетып балота не існуе ізалявана і выключна ў літаратуры: гэта частка беларускай міфапаэтыкі, якая несвядома складае аснову светапогляду беларуса. Разглядаць балота як крыніцу зла памылкова. З яго паходзяць як жыццёвая сіла, так і смерць. Напрыклад, у сваёй ранняй прозе Ева Вежнавец называе Маскву дрыгвяністай, а ў таго ж Караткевіча якраз багна знічшыла галоўнага антаганіста.

Балота – далёка не брудная калюжына, населеная жабамі. Гэта сусвет, які жыве па сваіх законах. Гэта нашыя лабірынты Борхеса, нашая вежа са слановай косткі, наша Маконда. Урэшце, гэта мора Герадота – ужо не метафарычна, а літаральна.

Трапна сфармуляваў філосаф Валянцін Акудовіч: Беларусь – архіпелаг, астравы якога звязаныя тэкстамі.

Нават нашая рэвалюцыя – пажар на тарфяніках. Часам вырываецца адкрытае полымя, яго гасіць усходняя арда, але застаецца зямля, якая тлее пад нагамі. І так 27 гадоў – як мінімум, а насамрэч – з 1794 года.

*

Літаратурныя аптымісты сабраліся ў белетрыстыцы. Як людзі са здаровай псіхікай і адсутнасцю суіцыдальных схільнасцяў (у тым сэнсе, што ім не хочацца быць пахаванымі пад сваімі тэкстамі – хочацца быць вядомымі і любімымі), яны напіраюць на экшн, на пазнавальнасць, на “школьную” беларускую мову (мастацкіх адкрыццяў тут не знойдзеш). І сапраўды, гэта працуе: неглыбокія ідэі і простая мова карыстаюцца папулярнасцю. Як у любой краіне, гэтая літаратура ўяўляе сабой форму арт-тэрапіі і тайм-кілера. Беларускі чытач яе любіць, бо яна не змушае задумвацца і пакутаваць – яна працуе з ужо засвоенымі масавай свядомасцю ідэямі і формамі.

Гэтую нішу запаўняюць Віктар Марціновіч, Юлія Шарова, Валеры Гапееў, Сяргей Балахонаў, Сяргей Календа, Андрэй Горват і інш. Што сімптаматычна, нават забаўляльная літаратура часта невясёлая: тыя ж праклёны, правінцыя, нячысцікі, антыўтопія, апакаліпсіс… Таксама сімптаматычна, што з усіх названых толькі Гапееў прызнае сябе аўтарам “чытва”.

У астатнім сучасная проза Беларусі – чысты нуар. Напрыклад, правінцыя, пра якую піша Алена Брава ў “Садомскай яблыні”: не шкадуючы ні сябе, ні землякоў, расказвае аб працы раённага журналіста, пра тое, як кампраміс разбурае чалавека, як дэградуе жанчына ў спадзеве на “героя”.

Таксама сучасная проза Беларусі – гэта нон-фікшн, і ён квітнее. Трэба сказаць, не таму, што Святлана Алексіевіч атрымала Нобелеўскую прэмію. Дакументацыя жыцця – наша даўняя традыцыя: ажно ад летапісаў – праз падарожныя нататкі Саламеі Пільштыновай – да Алеся Адамовіча, настаўніка той жа Алексіевіч.

*

Найбольш сугучныя нашаму пісьменніку тры еўрапейскія класікі – Сартр, Камю і Кафка. На ваніты цягне ад мёртвых краявідаў без намёку на змены; пісьменнік у Беларусі пачуваецца Сізіфам і чужаніцай; а герой беларускай прозы ўдзельнічае ў абсурдным працэсе, законаў якога не разумее.

Жывыя ілюстрацыі – тэксты Альгерда Бахарэвіча, калі казаць пра першае; “Таўсціла і лешч” і “Песня пра Цімура” Андрэя Адамовіча – пра другое; а калі казаць пра трэцяе – гэта, безумоўна, “Тантамарэскі” Сяргея Дубаўца.

Дубавец так і абазначыў жанр – гісторыя аднаго працэсу, эпіграфам узяўшы словы Кафкі: “Хтосьці, відаць, узвёў паклёп на Ёзэфа К., бо, не зрабіўшы нічога дрэннага, ён патрапіў пад арышт”. Такім Ёзэфам К. стаў мытнік з Ашмянаў Алесь Юркойць, які сеў на лаву падсудных разам з 58 калегамі. Юркойць вылучаўся: беларускамоўны, чалавек гонару, культурніцкі актывіст… Каланіяльныя ўлады бачаць у такіх небяспеку. Фактычных улік супраць Юркойця не было, аднак яму прысудзілі 7 гадоў. Ён выйшаў на волю год таму.

Дубавец асвятляў працэс у СМІ, аднак яго кніга значна большая за зборнік рэпартажаў. Кожны раздзел у ёй – паўнавартаснае эсэ, дзе абсурдны працэс робіцца адпраўной кропкай для асэнсавання чалавека ў таталітарнай сістэме. Кнізе прысудзілі галоўную літаратурную ўзнагароду Беларусі – прэмію Гедройця (2020 год).

Надалей я прапаную пагаварыць пра тры знакавыя кнігі апошняга часу – кожная з іх ужо згадвалася, кожная займае адметнае месца ў сучасным літпрацэсе – і кожная па-свойму тлумачыць, як мы апынуліся там, дзе знаходзімся цяпер.

                                                                                    Наста Грышчук

Ад аўтара: гэты тэкст пісаўся ў даваенны час для чэшскага літаратурнага часопіса Host. У Беларусі друкуецца ўпершыню, з аўтарскімі праўкамі.