Валянцін АКУДОВІЧ: «Паліткурдупелі авалодалі светам. І ўсё сталася палітыкай, а што не палітыка, таго быццам і няма»

– У такі драматычны час вы раптам зніклі з публічнага поля. З чым гэта звязана?

– З тым, што ў траўні 1970 года я выскачыў з акопа і кінуў гранату – здаецца РГ-42. Кінуў як патрэбна і куды патрэбна, толькі адразу адчуў пякучае джала ў левым воку і тут жа зваліўся як падкошаны.

Ачуняў ужо ў вайсковым шпіталі, дзе мне не марудзячы зрабілі аперацыю, толькі вока ўжо не выратавалі і таму неўзабаве ўзнагародзілі медалём “За воинскую доблесть” ды камісавалі з войска.

Усе астатнія гады і дзесяцігоддзі я пражыў з адным вокам. Што тут і казаць, спачатку псіхалагічна было досыць цяжка (дзеўкі ж не будуць любіць!). Толькі спакваля прызвычаіўся, набыў акуляры з нулявым дыёптрыем, але прыцемненым шклом і стаў “жыць-пажываць”. Вярнуўся да вандровак па гарах (выканаў норму майстра спорту), паступіў ў маскоўскі літаратурны інстытут (і скончыў), пасля сем год працаваў вартаўніком у Мінску, а затым былі гады і гады літаратурнай працы. З бясконцымі рукапісамі ды сырымі тэкстамі.

Дарэчы, пра сваё калецтва я нават сам-насам зусім не згадваў і працаваў да знямогі, быццам у мяне ў кішэнях ляжалі запасныя вочы. Толькі потым насунуўся згаданы вамі час, і маё апошняе вока ўрэшце зняможылася працаваць за дваіх ды перастала бачыць літары (Адно такім нялюдскім чынам яно і змагло хоць трохі адпачыць). І вось, адносна нядаўна мяне вярнулі да літар ды аблокаў Святлана Алексіевіч, Беларускі ПЭН, а яшчэ слынны афтальмолаг доктар Юры Табалевіч. Кладу руку на сэрца і схіляю перад імі галаву.

– За апошні год-паўтара я часта прыгадваў вашу знакамітую сентэнцыю: свабоду нельга заваяваць, а магчыма толькі дачакацца. Здаецца, яна вельмі добра дапасоўваецца да нашых рэалій. Але якім павінна быць гэтае чаканне, і што адрознівае яго ад банальнай абыякавасці?

– Цалкам тая максіма з публічнага выступа выглядала наступным чынам: «Свабоду нельга заваяваць – яе можна толькі дачакацца (ці не дачакацца). Але яе можна дачакацца адно ў тым разе, калі мы яе будзем чакаць, і чакаць менавіта як свабоду. Толькі не трэба блытаць чаканне з пасіўным перабываннем у абыякавасці. Калі мы моцна некага чакаем, дык рыхтуемся да сустрэчы. Чаканне свабоды – гэта падрыхтоўка да сустрэчы з свабодай.

Свабода ніколі не прыходзіць туды, дзе яе не чакаюць. Таму яна і не з’явілася ў нашай краіне пасля распаду савецкай імперыі. Адсюль і паўстае справа кожнага, хто заангажаваны прыйсцем свабоды на Беларусь: мацаваць і вялічыць прастору яе чакання. А сродкі ў гэтай справе могуць быць самыя розныя: ад культурніцкай працы да палітычных ініцыятываў. Толькі пры гэтым трэба выразна ўсведамляць, што сэнс і культурніцкай працы, і працы палітычнай не ў здабыванні свабоды, а ў стварэнні сітуацыі яе масавага чакання. І калі мы ў сваім мностве станем чакаць свабоду – яна Беларусь не праміне!»

– Вас лічаць адным з апалагетаў постмадэрну – з яго скептычна-іранічным стаўленнем да сур’ёзных ідэй. Прычым быў час, калі здавалася, што такі падыход усталяваўся ўжо навечна. Аднак сёння за ідэі зноў забіваюць або паміраюць. Як вы лічыце, ці здолеем мы некалі вярнуцца да ранейшай сваёй рэлятыўнасці і легкаважнасці?

– Так, у прэсе мяне неаднойчы называлі “бацькам беларускага постмадэрна” Гэта відавочнае перабольшванне, хаця я насамрэч падтрымліваў амаль усе постмадэрныя ініцыятывы (прыкладам, той жа бурапенны Бум-Бам-Літ). Рэч у тым, што ў другой палове ХХ стагоддзя свет пачаў радыкальна мяняцца. І нават мадэрны канструктывізм ужо выглядаў архаічна. А мне моцна хацелася, каб інтэлектуальна Беларусь як мага хутчэй злучылася з еўрапейскім дыскурсам, дзе рэй ужо вёў постмадэрн.

 Што да перспектываў жыццядайнайсці постмадэрна, то я веру ў яго плённую будучыню. Толькі называцца ён ужо будзе неяк інакш, і амаль напэўна гэтых назваў будзе некалькі.

– Вам давялося пажыць у савецкую пару. Падазраю, у нейкім 1980-ым яе існаванне здавалася бясконцым. Што падтрымлівала і натхняла тады – у час, здавалася б, куды больш безнадзейны за наш?   

– На маё шчасце, у свае маладыя гады я быў наскрозь дэпалітазаваны. Нарадзіўся ў глыбока правінцыйным мястэчку Свіслач, пасля ў Мінску працаваў на маторным заводзе слесарам. Шмат чытаў, але гэта была выключна мастацкая літаратура. Таму ў мяне не было і каліўца сумневу, што Савецкі Саюз – не толькі самая вялікая краіна ў свеце, але і самая чалавечная. Аднойчы падумалася на адзіноце: як добра, што я нарадзіўся ў Савецкім Саюза, а не ў нейкай там Швейцарыі…

Мінаюць гады і дзесяцігоддзі з моманту таго азарэння. Я на яго не забыўся і, бывае, згадаю без дай-прычыны, а згадаўшы, цёпла ўсміхаюся. Бачыце, у мяне была цудоўная маладосць, паважаныя суседзямі бацькі, шмат сяброў дзе б я ні жыў (у Свіслачы, Мінску, Маскве), вандроўкі па гарах і кнігі, кнігі, кнігі…

Да перабудовы я нават не разумеў, што азначаюць словы “палітык” і “палітыка”. За пяць год навучання ў маскоўскім літаратурным інстытуце я толькі аднойчы трымаў у руках трохі палітызаваную газету і нават запомніў, што гэта была “Комсомольская правда”. Значна (значна!) пазней мне праяснілася, што ўсе свае папярэднія гады я пражыў у зусім іншай цывілізацыі, раўнуючы з той, у якой жыву цяпер (дзевяностыя гады). Толькі тады мне і да апошняй ужо не было ніякай справы, бо як птушка Фенікс нечакана паўстала Беларусь. І не паспела яна яшчэ абтрэсціся ад попелу, як я ўжо ў яе закахаўся – на ўсё жыццё.

– Седзячы ля турысцкага вогнішча, вы любіце спяваць савецкія песні. Нават раней гэта выклікала ў кагосьці нервовую рэакцыю, а цяпер дык і пагатоў. Пра сувязь рускай літаратуры з масакрай у Бучы хто толькі ні гаворыць. На вашу думку, ці насамрэч вінаватая ў гістарычных трагедыях афіляваная з іх ідэалогіяй культура?

– Спачатку невялічкае ўдакладненне: не “савецкія песні” спяваліся, а бардаўскія. Не чуў за ўсё жыццё каб нехта хоць калі назваў бардаўскую песню савецкай…

А што да “віны” культуры ў сапраўдных трагедыях жыцця – дык гэта зусім натуральная з’ява. Так было заўсёды, пачынаючы з Бібліі. Хаця, мяркую, руская культура ў гэтай справе апынулася “впередипланеты всей”. Адказна кажу, бо неаднойчы досыць скептычна ды з’едліва пісаў пра самую гуманную ў свеце рускую літаратуру. Калі нехта не пагодзіцца са мной, раю пачытаць выдатную кнігу амерыканскай даследчыцы Эвы Томсан “Песняры імперыі”,  пераклад якой на беларускую мову Таццяны Нядбай мне давялося рэдагаваць. Там шмат цікавага на згаданую вамі тэму. Прыкладам, Томсан цалкам абгрунтавана называе Пушкіна самым шавіністычным рускім паэтам. Згадайце хаця б яго верш «Я памятник себе воздвиг нерукотворный».

Руская літаратура ва ўсе часы рытарычна падтрымлівала імперскую экспансію, прычым незалежна як ад палітычнага кантэксту, так і ад сацыяльнага статусу самога аўтара. У гэтым сэнсе няма розніцы паміж вершам камер-юнкера Аляксандра Пушкіна «Клеветникам России», дзе ён раз’ятрана ганьбіць усіх, хто спачувае польска-беларускаму паўстанню, раманам дысідэнта Міхаіла Лермантава «Герой нашего времени», у якім вечна апальны паэт Расіі з агідай малюе паняволеных чаркесаў, і паэмай прафесійнага рамантыка Мікалая Гумілёва «Туркестанские генералы» – з пафаснай ухвалой расійскай мілітарнасці, што скарыла нікчэмных азіятаў і ўзвысіла “русский флаг над белой Хивой»…

Дарэчы, што да нашых краёў, дык іх як бы і не заваёўвалі, а толькі «воссоединяли» з Расіяй. Аднак гэта не зашкодзіла народнаму паэту Мікалаю Някрасаву напісаць хвалебную оду ў гонар Мураўёва-вешальніка, які пасяхова «усмирил» тыя «исконно русские земли».

Між іншым, гэта яшчэ пытанне, хто ў стварэнні магутнай расійскай імперыі быў наперадзе: палітыка ці літаратура?

І наастачу… Падчас польска-беларускага паўстання 1863 года Леў Талстой піша Фету: «Што вы думаеце пра польскую сітуацыю?.. Выглядае, што справы кепскія, ці не давядзецца нам з Вамі і Барысавым зноў здымаць меч з іржавага цвіка?».

А ў іншым лісце гэты вялікі гуманіст заўважыць: «Мне абсалютна ўсё роўна, што палякаў душаць».

Ну ды хопіць. Хаця падобнага “чалавекалюбства” ў рускай літаратуры можна не нахіляючыся мех назбіраць.

– У часопісе “Фрагмэнты”, да якога вы мелі дачыненне, некалі было эсэ Мілана Кундэры пра ўплывовасць культурнай эліты. Ён згадваў, як у 1968 годзе савецкія ўлады пераследвалі аднаго чэскага літаратара, але знайшлася фігура настолькі ўплывовая, што  змагла ўратаваць сітуацыю – Жан-Поль Сартр. Супраць вайны ва Украіне выступіў нават Арнольд Шварцэнэгер – знакавая постаць для цэлага пакалення паабапал лініі фронту. Толькі выніку ніякага. Няўжо роля дзеячаў культуры сёння настолькі нулявая?  

– Ну, можа, і не зусім нулявая, але амаль ніякая. Сучасныя палітыкі лічаць сябе валадарамі свету. І толькі сябе. Таму ўся ўвага грамадства мусіць канцэнтравацца выключна на іх персонах, а не на нейкіх там лінгвістычных эквілібрыстах з іх нікому не зразумелай і да таго ж шкоднай балбатнёй.

Некалі, досыць даўно, напісалася: “Божа, цяпер я ведаю, якой была Твая апошняя кара нябесная. Сыходзячы ў нябыт, Ты аддаў нас у рукі палітыкаў”.

Мінаюць гады, і я ўсё болей запэўніваюся ў сваёй відушчы, бо цяжар Боскай кары робіцца ўжо амаль невыносным. Таму аднойчы і параўналіся палітыкі з гофманаўскім курдупелем Цахесам – злосным недамеркам, які цёмнай варажбой пераконваў людзей у сваёй прыгажосці, велічы і магутнасці. Няйначай як падобным чынам і ў “паліткурдупеляў” атрымалася татальна апалоніць быццё, засланіўшы сабой усё тое сапраўды істотнае, з чаго быццё і складаецца: прыроду, сям’ю, вытворчую і эстэтычную дзейнасць, культуру, мысленне, веру і г.д.

Сумна, да нуды сумна. Паліткурдупелі авалодалі светам. І ўсё сталася палітыкай, а што не палітыка, таго быццам і няма. А мы з вамі ўсе разам (працавітыя, таленавітыя, разумныя) – адно толькі пастамент не для таго, дык для іншага курдупеля.

– Як прасоўваецца праца над вашай кнігай успамінаў? Чаму ў вас наогул з’явілася памкненне яе напісаць?

– «Нам не дано предугадать

как наше слово отзовется.

И нам сочувствие дается

Как нам дается благодать».

Цютчаў ну аніяк не меншы шавініст за Пушкіна, толькі ён адзіны ў Расіі сапраўды мысліўны паэт. Таму на хвіліну я паспрабаваў забыцца на ягоны шавінізм.

Мая кніга называецца “Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым. Хронікі беларускага мыслення”. Цягам двух год яе запар у кожным нумары друкаваў часопіс “Дзеяслоў”. А зусім нядаўна яна амаль цалкам з’явілася на пірацкім сайце “Флібуста”. Нават блізка не магу ўявіць, каму гэта было патрэбна.

Па сутнасці, ідэя гэтай кнігі з’явілася ніадкуль – ці, хутчэй, адусюль. З пачаткам дзевяностых і па сёння дзе б я ні працаваў, што б ні рабіў, насамрэч я заўсёды і перадусім улягаўся ў фармаванне дыскурса сучаснага беларускага мыслення. Натуральна, я тут быў не адзін. Нас было шмат – усіх не пералічыш. Вось таму мне і спатрэбілася кніга, бо справа, якую мы агоралі, вартая была помніка. Хай сабе і папяровага…

– Ці не будзе нашчадкам сумнавата чытаць пра 90-ыя пасля ўсяго, што здарылася (і здарыцца) ў наш век?

– Паколькі няведама адкуль вылузнуліся худыя гады, рукапіс кнігі ў выдавецтве ўжо адляжаў сабе ўсе бакі. Так што пакуль мне няма чаго тлуміць сабе галаву праблемай чытача.

– Наколькі сябе памятаю, беларускія інтэлектуалы несупынна абмяркоўвалі перспектывы лёсу радзімы – і на канферэнцыях, і за чаркай. Здаецца, у апошнія гады ўсё пайшло насуперак нават самым дзівацкім прагнозам. Вас гэта абнадзейвае альбо бянтэжыць?

– Ні першае, ні другое. На вялікі жаль, мы ўсё яшчэ глядзім на свет і бачым яго амаль выключна праз палітычныя опцыі. І так паўсюль, а не толькі ў нас. А тым часам зямная куля скаланізаваная палітычнымі недарэкамі ўперамежку з вылюдкамі. Падзеі апошняга часу як найлепей прадэманстравалі ўсю хцівасць, баязлівасць і няздатнасць да эфектыўных дзеянняў як лідараў дэмакратычных краін, так і лідараў краін аўтарытарных. Відаць, свет зрабіўся залішне складаным і пакручастым, каб з ім магла плённа упраўляцца такая істота, як чалавек. Магчыма, наспеў час замяніць яго, груба кажучы, на машыну?

Аднак вернемся непасрэдна да вашага пытання. Калі не звяртаць увагу на мегатоны рознай глупоты, якой поўніцца медыяпрастора, а засяродзіцца на ўсім тым адметным, значным і яркім, што з’явілася за апошні час у нашай краіне, то зробіцца добра бачным, якія мы  ў сваёй бальшыні годныя і людскія. Згадаем хаця б лета-восень 2020 года. Тады, як эмацыйна казалася, ўвесь свет намі захапляўся. І гэта безумоўна абнадзейвае, якой бы змрочнай ні выглядала наша цяпершчына.

    Станіслаў Жылінскі