Тема «коллективной ответственности» за войну родилась еще после Первой мировой, ей сотня лет…

Сапраўды, Беларусь стала плацдармам для расійскіх войскаў, якія атакавалі Украіну, з беларускай зямлі ляцяць ракеты па ўкраінскіх гарадах і вёсках, з беларускіх аэрадромаў узлятаюць расійскія самалёты, якія бамбяць суседзяў, а беларускія лякарні прымаюць раненых расійскіх салдат.

Аднак хто аддаў Беларусь пад расійскія войскі? Ці маюць дачынне мільёны беларусаў да гэтага рашэння, ці падтрымліваюць яны такі ўдзел краіны ў чужой вайне?

Тым не менш істотная частка грамадства пасыпае галаву попеламі. У сацсетках то затухаюць, то разгараюцца ізноў спрэчкі пра калектыўную віну нацыі, пра яе адказнасць. Хоць дзясяткі беларусаў ужо ваююць на баку Украіны, сотні валанцёраць, лечаць параненых, а многія збіраюцца ўжо ехаць адбудоўваць пасляваенную Украіну.

“А варыянт адбудаваць Беларусь не разглядаецца? – задаецца рытарычным пытаннем беларуска, якая з-за палітычных рэпрэсій апынулася ў эміграцыі. – Што з намі не так? Чаму мы такія чулыя да чужога гора і часцяком не бачым свайго? Чаму ўнукі суседкі лепшыя за сваіх?”.

Спыталі ў гісторыка Алега Трусава, акадэмічнага дырэктара BISS Пятра Рудкоўскага і старшыні Беларускай сацыял-дэмакратычнай Грамады Сяргея Чэрачаня.

Алег Трусаў: Каб не сцяліліся, то беларусамі не засталіся б

– Вы беларус. Ці адчуваеце калектыўную віну за развязванне вайны ва Украіне?

– Вядома, не. Таму што, слава Богу, Беларусь не развязвала вайну. Калі б там апынуліся беларускія войскі – тады ок, а так я ўсё зрабіў усё ад мяне магчымае, каб нашыя войскі туды не пайшлі. Яны і не пайшлі. Дарэчы, і АБСЕ прызнала, што мы не ўдзельнікі гэтай вайны. Таму супакойцеся, і няхай нам не дураць галаву.

– Чаму ж шмат хто пасыпаюць галаву попелам і каюцца?

– Значыць, яны грахоў многа маюць. Хай сходзяць у царкву, касцёл, сінагогу – і там пакаюцца.

– Хто і навошта фарміруе пачуццё калектыўнай адказнасці беларусаў?

– Магу цэлую лекцыю прачытаць, як у 19-20 стагоддзі фарміравалі міф пра калектыўную адказнасць.

Калектыўная адказнасць з’явілася ў Лізе нацый яшчэ пасля Першай сусветнай вайны. Так што гэта справа не новая –  гісторыя цягнецца ўжо гадоў 100, калі не болей. Усё гэта пачалося з Першай сусветнай вайны, памятаеце, усе немцы сволачы, усе рускія – гады? Падчас Першай сусветнай вайны з’явіліся і першыя ідэалагічныя войны.

– Дзе фарміруецца калектыўная адказнасць, там няма канкрэтнага віноўніка?

– Сапраўды так, тады вінаваты не нехта канкрэтны, а ўсе.

– Што з намі не так? Чаму мы такія чулыя да чужога гора і не такія ўражлівыя да свайго? Чаму беларусы сцелюцца перад чужынцамі і хаюць сваіх? Адкуль гэта ў беларускай крыві?

– Каб не сцяліліся, то беларусамі не засталіся б. Праз нас пракацілася столькі войнаў, столькі захопнікаў, што калі б беларусы паступалі як яцвягі (яцвяжскія воіны ў палон не здаваліся), то нас бы проста не засталося. І ў выніку – дзе тыя яцвягі, хацеў бы я вас спытаць? Дзе прусы?

Вось дзе сутнасць нашага менталітэту.

Пётр Рудкоўскі: Салідарнасці не бывае замнога

– Калектыўнай віны не адчуваю. Адчуваю часам індывідуальную віну з-за таго, што замала дапамагаю ўкраінцам і беларусам, якія рызыкуюць сваім жыццём і здароўем дзеля вызвалення ад расейскага фашызму.
– Хто і навошта фарміруе пачуццё калектыўнай адказнасці беларусаў?
-Ніхто не фармуе. Ёсць выпадкі спрошчанага месыджу, калі «саўдзельнікам агрэсіі» называецца менавіта «Беларусь». Ёсць выпадкі эмацыйных заяў, калі беларусам, як такім, прыпісваецца саўдзел у агрэсіі. Ёсць выпадкі дыскрымінацыі ў стасунку да беларусаў, якія прадыктаваны спрошчаным месыджам або эмацыйнымі парывамі. Але няма нейкай мэтанакіраванай, цэнтралізаванай кампаніі супраць беларусаў, скіраванай на прызнанне за імі калектыўнай віны.
– Што з намі не так? Чаму мы такія чулыя да чужога гора і не такія ўражлівыя да свайго? Чаму беларусы сцелюцца перад чужынцамі і хаюць сваіх? Адкуль гэта ў беларускай крыві?
– Не падзяляю пафас пытання. Структура крыві ў беларусаў такая ж, што і ў не-беларусаў – і ў прамым, і пераносным сэнсе. Праблема тут зводзіцца да вельмі банальнай рэчы: салідарнасці не бывае замнога. У кантэксе падзей 2020 года было мноства праяў салідарнасці паміж беларусамі. Але калі хтось скажа: «Магло б быць болей», «Магло б быць даўжэй» (бо праз нейкі час – гэта праўда – праявы салідарнасці пайшлі на спад) – будзе мець рацыю. Канешне, магло б быць болей.

Тое ж самае тычыцца і Украіны. Беларусы робяць тут вельмі шмат: батальён Каліноўскага, крайне рызыкоўны ўдзел у «рэйкавай вайне», удзел у акцыях пратэсту, матэрыяльная дапамога ўкраінцам. Але – зноў жа – калі хтось скажа: «Можна болей», то будзе мець рацыю. Так ці інакш, у кантэксце вайны ва Украіне няма «нашага» і «чужога» гора – гэта супольнае гора і супольная надзея. Калі ўдасца перамагчы расійскі фашызм, калі Украіна стане вольнай, то гэта наблізіць таксама вызваленне Беларусі.

Сергей Черечень: Беларусское общество конкретно разделилось

– Мы достаточно много сделали, чтобы не допустить войны. Но, понятно, не можем до конца снять с себя ответственности за происходящее в Украине.

– Кто и почему раскручивает идею коллективной ответственности за чужие грехи?

– Понятна озлобленность украинцев, что с нашей территории российские войска вошли в их страну. Реакция соседей понятна – мы не противостояли, не противодействовали и допустили вообще ситуацию, когда с нашей территории летят ракеты в Украину.

Не думаю, что этим занимается Запад. Естественно, идет гибридная война, но Запад не заинтересован в масштабировании, втягивании в войну в том числе и Беларуси. Однако украинцы раскручивают это небеспочвенно.

– За коллективной ответственностью всегда скрывается конкретный виновник. Так повелось еще с советских времен.

– У нас страной управляет один человек, не будем говорить ни про администрацию, ни про топовых чиновников: нет, было принято единоличное решение. Вопрос в другом: и мы это понимаем, и украинцы это понимают, они видели, что происходило в Беларуси в 2020 году.

Основной мотив и цель соответствующих действий украинцев – пробудить в беларусах негатив, вывести на улицу и противостоять действиям режима. Ради выполнения главной задачи и подключали коллективный разум, коллективную ответственность.

По факту спрашивать-то не с кого: с того человека, который принимал решение, никто не может спросить. Это то же самое, когда в соцсетях идут рьяные споры, чьи-то частные страницы пытаются забанить из-за злобы и негатива, то есть выражают протест конкретной странице, конкретного персонажу. А Лукашенко они ничего не могут сказать. Получается, что проецирование проблемы не на виновника, а на жертву, потому что мы, я считаю, тоже являемся жертвами ситуации.

– Что с нами не так? Почему чужую беду мы воспринимаем ближе, чем свою собственную?

– В моем окружении, где я кручусь, никогда не было разделения на «своих» и «чужих», а отсюда – здесь должны помочь больше, а тут меньше…

Мы сопереживаем своим в той же степени, как и чужим, близким нам украинцам, которые оказались в сложной ситуации.

Мы всегда готовы были приютить наших близких братьев, всегда сопереживали им, они сопереживали нам: очень много беларусов до войны бежали в Украину от репрессий.

Когда в 2014 году там началась война, очень много украинцев приехало к нам: мы дали и место жительства, и рабочие места, и поддерживали их.

В общем, мне кажется, мы очень хорошо относимся как к своим, так и к тем людям из других стран, которые нуждаются в сопереживании и помощи. Не говорю про совсем уж дальние страны, а про соседние.

– Я немного о другом. Многие из нас уже готовы ехать отстраивать послевоенный Киев. А кто будет отстраивать Беларусь? Почему соседи на первом месте, а сами – на втором?

– Здесь другая причина. В Украине идет война, гибнут люди, очень много разрушений. В Украине нет деления на армию, рядовых граждан и власть – Украина едина, защищает и отстаивает свои интересы, защищается от внешнего агрессора. У них полная консолидация – то, чего нет у нас.

У нас сейчас общество разделилось, причем разделилось конкретно: есть часть, которая поддерживает действующая власть, и есть часть, которая недовольна, которая хочет изменений, и которая все происходящее с 2020 года восприняла очень болезненно.

Всегда хочется примкнуть к какому-то цельному процессу. Украинский сейчас цельный, а беларусский постоянно развивается на противоречиях: чтобы что-то сделать здесь, мы не можем найти консенсус.

Мне в соцсетях пишут очень много негативных комментариев те, кто поддержал Лукашенко: мол, он лучший президент, он стоял, он сохранил страну, а вы хотите (опять!) как в Украине…

То есть у нас нет внутреннего понимани. А люди в своей массе хотят быть услышанными, хотят примкнуть к движению, где их не будут осуждать. В Беларуси сейчас иное: если ты поддерживаешь Лукашенко – тебя осуждают, не поддерживаешь Лукашенко – тебя тоже будут осуждать. Вот главная проблема страны сегодня.