“Беларусьфільм” такое не здымае”. Вялікая размова пра кіно з Тарасам Тарналіцкім

Кінакрытык Тарас Тарналіцкі – адзін са стваральнікаў прэміі. Мы сустрэліся з Тарасам, каб даведацца падрабязнасці прэміяльнага працэсу, дазнацца пра стан беларускага кіно ў характарыстыках больш пэўных за “ўсё кепска” і зразумець, як паваротны 2020-ты адлюстраваўся ў працы рэжысёраў.

У першай частцы размаўляем пра “Чырвоны верас”: хто ствараў кінапрэмію? Ці сварылася журы? Як атрымалася, што адным з лаўрэатаў стаў мінскі ЖЭС?

– Адразу ўзнікае пытанне датычна назвы: чаму верас і чаму чырвоны? Іранічны намёк на савецкае паходжанне беларускага кіно?..

– Насамрэч, калі стваралася назва, ніхто ў яе такі глыбінны сэнс не закладаў. Спачатку ўвогуле была ідэя назваць яе “Залаты агрэст”. Для мяне верас звязаны з Ірландыяй, ну і чырвоны – колер цікавы, але не нясе нейкую місію. Чырвоны верас – штосьці такое, чаго не існуе, незамыленая назва.

– Пра аргкамітэт падаюцца скупыя звесткі: кінакрытык Максім Карпіцкі,  культурная аглядальніца Дар’я Амяльковіч, культурная журналістка Ірэна Кацяловіч, уласна вы кінааглядальнік. Можаце пазнаёміць чытача з імі, падрабязней распавесці пра іх спецыялізацыю, досвед?

– Я пішу пра пра беларускае кіно з 2015 года, калі не раней. Дар’я Амяльковіч была аўтарам дзяржаўнай газеты “Культура” (афіцыйнае выданне Міністэрства культуры), пісала пра беларускае кіно і блізкія напрамкі – фатаграфію, выяўленчае мастацтва; звольнілася адтуль пасля 2020 года. Ірэна Кацяловіч таксама пісала пра беларускае кіно, была культурнай журналісткай у газеце “Звязда” і таксама звольнілася; праз рэпрэсіі пераехала ў Варшаву, вядзе перадачу пра беларускую культуру, у тым ліку пра кіно. Максім Карпіцкі ўваходзіў у нефармальную суполку-кінаклуб, якая не толькі праглядала фільмы, але і праводзіла фестывалі – “Cinema Perpetuum Mobile”, “Нефільтраванае кіно”, “Кінапорт”. Як кінакрытык піша для ўкраінскага часопіса “Cineticle”. То бок гэта людзі, якія даволі добра ведаюць мясцовы кіналандшафт, і яны таксама ўваходзілі ў склад журы. Журы склалі 18 чалавек, чацвёра з іх засталілся неназванымі, бо працуюць у дзяржсферы.

– У іншым інтэрв’ю вы казалі, што стварылі прэмію, калі зразумелі, што кінасупольнасць пачала развальвацца. Што вы мелі на ўвазе?

– Кінасупольнасць – гэта найперш людзі, бо нейкіх інстытуцый у нас няма, а тыя, што былі, напрыклад, дырэкцыя “Лістапада”, знішчаныя падчас 2020-2021 гадоў. Кінасупольнасць – гэта тыя, хто глядзіць кіно, піша пра кіно, здымае кіно і здымаецца ў кіно. Гэтая супольнасць і раней была не вельмі актыўная, аднак да 2020 года яшчэ мелася адчуванне, што мы рухаемся да лепшага. Цяпер такога адчування няма, цяпер адчуванне, што тое, што фарміравалася з 2000-х, развалілася, атамізавалася. Актыўнасць перацякла за мяжу. Ёсць людзі, якія зусім пакінулі кінасправу. Гэта такі гістарычны працэс, калі ўсё грамадства патрапіла пад замес – не толькі культура, не толькі кіно, мы толькі пэўны кластар.

– Выходзіць, прэмія мусіла стацца супольнай справай, якая ўсіх аб’яднае?

– Не, хутчэй, праявай салідарнасці. Аргкамітэт заяўляў, што стварэнне прэміі звязанае з гвалтоўнай заменай дырэкцыі “Лістапада” , але прэмія, канечне, не павінна замяніць кінафестываль, бо кінапрэмія больш сціплая культурная падзея, больш нішавая; мы не дэманстурем фільмы, проста выстаўляем адзнакі, і гэта больш віртуальная падзея. На тое, каб штосьці аднавіць, вярнуць да жыцця, нашых магчымасцяў недастаткова. Прэмія – гэта спроба выказаць падтрымку ў цяжкія часы.

Кадр з фільма Максіма Шведа “Чыстае мастацтва”

– Вы сабралі на конкурс 88 фільмаў за два гады, 2019 і 2020-ты. Як вы ацэньваеце гэтую лічбу з улікам беларускай спецыфікі?

– Гэта добры паказчык, насамрэч. Трохі больш збіраў Нацыянальны конкурс “Лістапад” і значна менш сабраў кінафестываль “Бульбамуві”. Канечне, умовы цяпер не вельмі добрыя. Зрэшты, як і раней: у Беларусі не існуе легітымных шляхоў фінансавання незалежных кінапраектаў, толькі дзяржава дае такую магчымасць – і толькі лаяльным аўтарам, дый сам працэс бюракратызаваны. Канечне, колькасць канкурсантаў магла быць большая; асобныя людзі адмовіліся ўдзельнічаць, магчыма, не давяраючы нашым ацэнкам; камусьці гэта проста не патрэбна, з некім былі даўнія канфлікты, і цяпер стваральнікі не захацелі даваць на конкурс сваё кіно.

– Тыповая сітуацыя для беларускай культуры.

– Я б сказаў, для камернай, зацыкленай на сабе і не звязанай падчас з вонкавым светам. Мы зацыкленыя на тым, як нас успрымаюць унутры працэсу, як нас бачаць іншыя ўдзельнікі. У нас не давяраюць тым, хто піша ці здымае тут; беларусы арыентуюцца на ацэнкі з-за мяжы. У пэўным сэнсе гэта посткаланіяльны сіндром: беларусы адасобленыя і траўмаваныя, магчымасцяў у нас мала, і змагацца за іх трэба значна больш.

Але для сітуацыі, у якой існуе беларускае кіно эпохі позняга Лукашэнкі, 88 – нармалёвая лічба.

 – Прэмія дэкларавала строгую перыядычнасць?

– Жаданне такое, канечне, ёсць, але цяжка адказаць, калі і ці будзе яна праводзіцца. Датычна мяне – пакуль не ведаю, ці буду ёй займацца. Таму казаць, што другая прэмія адбудзецца ў 2023 годзе, на 100% нельга.

– У “Чырвонага верасу” ажно 13 намінацый, уключна з найлепшым ігравым паўнаметражным фільмам, дакументалістыкай, анімацыяй, найлепшым рэжысёрам і г.д. Гэта таксама праява салідарнасці – маўляў, падтрымаць мага больш людзей – ці вы наследуеце сусветнай практыцы?

– Хутчэй, справа ў сусветнай практыцы. Некаторыя сябры журы прапаноўвалі значна большую колькасць намінацый, напрыклад, выключа жанравыя, але для іх неставала работ. Несур’ёзна разглядаць на намінацыю адну ці дзве стужкі, у такім разе немагчыма казаць пра аб’ектыўнасць. Мы перанялі досвед кінематаграфістаў Еўразвязу, постсавецкай прасторы.

–  У намінацыі “Найлепшая праца мастака-пастаноўшчыка” журы абрала працу мінскіх ЖЭСаў з фільма “Чыстае мастацтва”. Цікава, як вы да такога рашэння прыйшлі? І ці атрымалі ЖЭСы свой дыплом?

– Дыплом атрымаў, канечне, Максім Швед. Гэта такая тэхнічная намінацыя, якая датычыць працы мастака-пастаноўшчыка. Прафесія ў нас рэдкая, бо вялікае ігравое кіно ў Беларусі не здымаецца, часцей здымаюць фільмы дакументыальныя, дзе мастаком-пастаноўшчыкам з’яўляецца сам сусвет. Мы вырашылі, што “Чыстае мастацтва” вельмі добры кандыдат на намінацыю (у мяне быў іншы фаварыт, але яго больш ніхто не выбраў). Адзначылі ў іранічным ключы і мастакоў стрыт-арту, і работнікаў ЖЭСаў, якія стрыт-арт замалёўваюць. Такая праява прафесійнага гумару – адзначылі і кіно, і беларусую рэальнасць.

Кадр з фільма Марыі Якімовіч “Тата”

–  “Адкрыццём года” вы назвалі маладую рэжысерку Марыю Якімовіч. Чаму яна вартая ўвагі гледача?

– Ейная работа “Тата” спалучае некалькіх жанраў – хоўм-відэа, аўтабіяграфічную дакументалістыку, відэамемуарыстыку, анімацыю. Марыя вельмі добра малюе, і гэты ейны талент выдатна ў фільме адлюстраваны. Праца дэбютная, але вельмі добра зробленая. Большасць сяброў журы ўзгадала ў гэтай намінацыі яе. Я таксама лічу, што гэта добрая прапанова на “Адкрыццё года”, хоць і ставіў на іншага аўтара. “Тата” – таленавітае, якаснае і кранальнае кіно, якое працуе і ў якасці мастацкага, і ў якасці дакументальнага твору.

–  Вы не раз казалі, што меркаванні сяброў журы разыходзіліся. Здараліся крызісныя сітуацыі падчас працы журы?

– У нас былі сваркі, і даволі жорсткія, па колькасці новых намінацый, па пэўных пераможцах. Гэта нармалёвы працэс: ва ўсіх розная оптыка, уключна з пытаннем пра тое, што лічыць кіно і што не лічыць. Але трэба зазначыць, што амаль нічога не атрымалі стужкі “Беларусьфільма”. Калі казаць пра анімацыю, частка аўтараў адмовілася падавацца, частка даслала працы, але яны не атрымалі ўзнагароды (працы добрыя, але пераможца аказаўся больш яскравы). У дакументалістыцы і ігравым кіно ніхто не даслаў работы. Няхай іх узнагароджваюць на фестывалі “Лістапад”, які сам жа “Беларусьфільм” і арганізоўвае.

 – У намінацыі “Найлепшы паўнаметражны ігравы фільм” (напэўна, самай цікавай у кожнай кінапрэміі) перамог фільм Улады Сяньковай “II”. Чым ён адметны?

– Гэта гісторыя пра беларускіх школьнікаў, іх стасункі ўнутры калектыву, стаўленне да СНІДу. Сталае кіно, жывое кіно, актуальнае. “Беларусьфільм” такое не здымае – яго аўтары робяць жанравае кіно або штосьці далёкае ад беларускай рэчаінасці; магчыма, яно ўніверсальнае ў пэўным сэнсе, але пра нас нічога не кажа. А фільм Сяньковай якраз кажа пра боль, які ёсць, пра які не кожны хоча размаўляць публічна: гучаць тэмы, звязаныя з ЛГБТ-супольнасцю, з абортамі і цяжарнасцю – тэмы, якія ў нас амаль не абмяркоўваюцца. Мы палічылі, што гэта вельмі добрае кіно, каб яго ўзнагародзіць. Яго абралі амаль усе сябры журы.

– ЛГБТ, СНІД і аборты – проста оскараўскі набор.

– Гэта можа выглядаць як набор штампаў, але кіно зроблена жыва, нязмушана. Цікава, што паўстала яно з магчымасці зняць сацыяльны ролік на грант ЮНЭСКА пра праблемы СНІДу. Кіно атрымалася без усялякай дыдактыкі, як кажуць медыйшчыкі, натыўнае. Усё, што адбывалася на экране, я бачыў раней сярод знаёмых ці ў нашых медыя, усё гэта перагукаецца з беларускім досведам. Фільму не хапала сродкаў, часу на здымкі было мала, аднак ён атрымаў узнагароду на “Лістападзе” і на Варшаўскім кінафестывалі, а гэта вельмі добры паказчык, паказчык таго, што Улада рухаецца ў правільным кірунку.

Кадр з фільма “II” Улады Сяньковай

– Дзе беларускі глядач можа паглядзець фільмы-лаўрэатаў?

– Тут маем праблему беларускай кінасупольнасці, звязаную з эканамічнай сітуацыяй. У нас кіно – гэта ці сацыяльная праява, ці акт самасцверджання праз мастацтва, але не бізнэс, і таму не існуе пляцовак, на якіх можна гэтае кіно паглядзець цэнтралізавана. Штосьці ёсць у расейскіх анлайн-кінатэатрах, штосьці – у юцюбе, штосьці на пірацкіх сайтах, а штосьці не апублікавана ўвогуле. Гэта праблема, канечне, не толькі беларуская, гэта праблема правоў, актуальная для іншых краін, але там кіно можна паглядзець за грошы і аўтар гэтыя грошы атрымае. У нас правы належаць розным людзям – прадзюсарам, самім аўтарам, і яны не ведаюць, што з імі рабіць, так што дасылаюць кіно толькі на фестывалі. Але часцей за ўсё незалежнае беларускае кіно змешчанае на прыватных каналах саміх аўтараў.