“Кожны насычаны чорным і светлым, і ў пэўны час цемра бярэ верх. Потым наадварот”

Зрэшты, ёсць і нешта больш-менш канстантнае. У апошняй (як мне здаецца) ацалелай лофтавай прасторы “Фабрыка эмоцый” адкрылася чарговая выстава Алеся РОДЗІМА.  Гуру айчыннага нонканфармізму больш вядомы як Родзін – але раз-пораз наўмысна мяняе прозвішча, каб яно не пераўтваралася ў trade mark.

 Мастак, якому сёлета споўнілася 75, здаецца, ведае рацэпт, як перажыць цяперашнія смутныя часіны – і пры гэтым не толькі пазбегнуць Навінак, але і захаваць хэнць да творчасці.

Пейзажы і сны

 – У тыя часы, калі жыццё было больш-менш спакойным, вашыя карціны літаральна брынялі хаосам і катастрофай. Што змянілася пасля таго, як сама рэчаіснаць стала абсурднай і бязладнай?  

– Калі ты за свой век багата рознага набачыўся, то ставішся да ўсяго неяк раўней: маўляў, і гэта пройдзе… Так, пройдзе, куды яно падзенецца?

– Першым па храналогіі выклікам стаў кавід. Наколькі для вас была адчувальная ізаляцыя? Вы ж раней шмат часу праводзілі за мяжой…

– Без падарожжаў, вядома, цяжэй, але… ёсць жа фантазія! Кладзешся спаць – і адразу выпраўляешся ў вандроўку. Амаль як Драздовіч: збегаў у двор да ветру, назад на печ – і далей блукаць па Сатурне. Потым прачынаецца зраніцы, бярэцца за пэндзаль або аловак – і стварае падарожныя нататкі з ілюстрацыямі. Да ўсяго, я ўжо настолькі навандраваўся, што мне і дасюль хапае ўражанняў.

– Наколькі ўвогуле важна для мастака падарожнічаць?

– Пабываўшы ў розных краінах, я зразумеў, што Зямля круглая – хаця нехта і кажа, нібы яна ў форме чамадана. Ці круціцца? Нібыта, навукоўцы даказалі, але…  Як могуць такія цяжкія рэчы круціцца – не разумею. Я наогул мала чаго разумею, пакуль не вазьму ў рукі пэндзаль.

Вось што такое  бязважкасць? Не ведаю, не адчуваю… Але дакрануўся да халсціны – і нешта ўжо пачынае праясняцца. Або што такое бясконцасць, і ці ёсць яна наогул? Можа, нам яна толькі сніцца? Так шмат пытанняў…

Зразумела, разгадваць таямніцы быцця можна філасофскімі або навуковымі метадамі, але гэта не маё. Я ўмею карыстацца пэндзлем, і няма нічога страшнага, калі пошукі адказаў з яго дапамогай прыводзяць адно да новых таямніц. Творчасць – гэта заўсёды загадка, містэрыя. Ты і сам ніколі не ведаеш, што ў выніку атрымаецца. Калі, вядома, не малюеш плакаты.

– Неяк мы бачыліся ў культавым берлінскім арт-цэнтры “Тахелес”, дзе вы былі галоўнай зоркай, вакол якой пастаянна віраваў натоўп гледачоў. Прызнайцеся шчыра: мусіць, цяжка цяпер без гэтага абыходзіцца?   

– У “Тахелесе” ў мяне было ўсё: фарбы, халсціны, майстэрня. І, галоўнае, шмат гледачоў. Берлін – гэта ж сусветны мастацкі цэнтр, і нейкі цуд, што хлопец з Баранавічаў апынуўся на грэбні хвалі… Вядома, я вельмі ўдзячны лёсу, што маю выставу ўбачыла столькі людзей з усяго свету – мільён па самых сціплых падліках. Як мастак, тады я меў магчымасць назіраць за рэакцыяй і ладзіць свае патаемныя эксперыменты і сацыялагічныя даследаванні. Нешта назапашваў, матаў на вус.

– Аднак чаму пасля гвалтоўнага закрыцця “Тахелеса” вы вярнуліся на радзіму? Няўжо з вашым рэнамэ не было шанцаў застацца ў больш камфортных варунках?

– Так, на пачатку яшчэ цеплілася надзея, што “Тахелес” уваскрэсне ў нейкім іншым месцы, яго дырэктар Марцін Райтэр несупынна вёў пошукі… Але настрой сыходзіў. Мне шмат у якіх гарадах прапаноўвалі застацца ў вельмі добрых умовах: і майстэрня, і кватэра, і нямецкі пашпарт… Па Цюрынгіі вазілі, па Саксоніі… Розныя сядзібы старыя з зарослымі сажалкамі. Доўга разважаў, але ўрэшце прыходзіў да высновы, што гэта не маё: іншае асяроддзе, краявіды, пахі. Іншая прырода. Па-іншаму дыхаецца. У такія мясціны можна прыехаць на пару тыдняў, але не болей.

– Аднак у закінутых беларускіх сядзібах вы бываеце даволі часта. Яны вам бліжэй?

– Так, канешне. Усё іншае: і архітэктура, і дрэвы, і неба. Я калісьці шмат маляваў пейзажаў на Беларусі…

– Ды няўжо?

– Год пяць або дзесяць толькі гэтым займаўся – каб зразумець, як выбудоўваецца прастора на халсціне. Потым гэтая засвоеная мной “нотная грамата” давала магчымасць працаваць са сваімі карцінамі.

– Аднак пейзажы – гэта ж так несучасна…

– Адлік часу ў кожнага свой, навошта мы за гэтага Грынвіча ўхапіліся? Насамрэч, у кожнага час цячэ па-рознаму.

– А ў вас ён ідзе з якой хуткасцю?

– Я стараюся ўсе гадзіннікі адключаць, калі няма ў іх пільнай патрэбы. Яны толькі перашкаджаюць працэсу. Не дазваляюць убачыць свет ва ўсёй яго складанасці. Усе гэтыя мікра- і макрасветы… Прычым паспрабуй тут зразумець, які з іх макрэйшы. У мікраскопе ж – цэлы космас, не меншы, чым на небе… У свядомасці яно перакульваецца. Наш свет вельмі заблытаны: столькі ўсяго намяшана… Хаця часам мне здаецца, што наогул нічога не існуе, адны толькі патокі мыслення.

Рэвалюцыя да 40

– Апошняя ваша выстава, якую мне давялося пабачыць перад эміграцыяй, была ў Нацыянальнай бібліятэцы. Вельмі здзівіў партрэт Уга Чавэса, уключаны  ў звыклы палімпсест вобразаў. Адкуль гэты персанаж у вас узяўся?

– Да Чавэса, што б хто ні казаў, я ўсё ж з пэўнай павагай стаўлюся. Гэта герой свайго часу – руйнавання каланіяльнай сістэмы. Ён хацеў пабудаваць справядлівае грамадства, спрабаваў… Быў шчырым ва ўласных памкненнях. Нейкія з іх рэалізаваў, нейкія, пэўна, – не зусім… Але як атрымліваецца, так атрымліваецца.

– Можа, вам блізкі яго рэвалюцыйны дух?  

– Ёсць такі выраз: калі да 25 гадоў ты не стаў рэвалюцыянерам, у цябе няма сэрца. Але калі пасля сарака ты не стаў кансерватарам – значыць, у цябе няма мазгоў. Мне ўжо трохі болей за сорак…

– Аднак сёння актуальным лічыцца акурат той мастак, які імкнецца нешта ў гэтым свеце змяніць – ці, прынамсі, заяўляе пра такія намеры…

– Ну вось мастакі італьянскага Адраджэння – яны хіба на нешта ўплывалі? Ды ні на што! І ўявіце, у якім асяроддзі ім даводзілася  працаваць – падчас несупыннай калатнечы за ўладу. Пачытайце, што дзеілася тады на італьянскіх землях. Але ў гэтым гадзюшніку Рафаэль і Ленарда працягвалі маляваць.

– Адпаведна, як мастака палітыка вас не цікавіць?

– Не.  

– Аднак у вашых творах ёсць адгалоскі палітычных падзей. Прыкладам, адзін з іх называецца “Brexit”.    

– Як драпежнік на паляванні, я выхопліваю пэўныя рэаліі з сусветнага палітычнага жыцця, каб трансфармаваць іх у свае вобразы.  А хто жадае – можа счытваць у маіх працах усё, што заўгодна. Як казаў, здаецца, Сенека, каб не шакаваць пяшчотнага слыху існых, свае аповеды я ўвасобіў у форму туманную і прарочую. Схаваў ад магутных і вытлумачыў праніклівым ды абраным.

– Значыць, ніякіх пэўных мэсэджаў у гэтых творах няма?

– Гэта як паглядзець. Мэсэджам для цябе можа стаць усё што заўгодна. Я запампоўваю ў свае творы нешта сваё, а гледачы вольныя выпампаваць адтуль тое, на што яны здатныя. Для гэтага, канешне, патрэбнае пэўнае ўменне.

“Нешта выціскаецца бы з цюбіка фарбы”

– Янка Купала, юбілей якога быў акурат нядаўна, некалькі гадоў не пісаў вершы, сутыкнуўшыся  з жахамі Першай сусветнай. Сёння шок ад усведамлення жорсткасці свету выклікае ў многіх падобны эфект…  

– Ну і што тады, скласці лапкі? Тыя эмацыйныя лавіны, якія абрыньваюцца на ўсіх нас з розных бакоў, кагосьці збіваюць з панталыку і даводзяць да аморфнага стану, а кагосьці наадварот напампоўваюць і падштурхоўваюць. На цябе ціснуць – і плясь: нешта выціскаецца на халсціну бы з цюбіка фарбы. Ты разумееш: трэба нешта сказаць – не праз вербальныя пасылы, вядома, а на той мове, да якой прызвычаены.

– А вы не баіцеся, што навіны здатныя “перакрычаць” вашы творы?

– Вядома, перакрычаць!  Вайна – гэта каласальная трагедыя, жахлівая ў сваёй бесэнсоўнасці. Але ж і ў 1941-ым людзі таксама прачыналіся пад бамбёжкамі. Чалавецтва ні на каліва не змянілася. Кожная асоба насычаная чорным і светлым, і ў пэўны час цемра бярэ верх. Потым наадварот. Усё перацякае, нейкія хвалі… Можа, гэта ад месяца залежыць, не ведаю. І пакуль кожнаму не ўставяць чып, усё будзе працягвацца ў такім ключы.

– Навошта чып, калі можна проста вывучыць урокі мінулага?

– Якія ўрокі, якая эвалюцыя? Заўсёды адно і тое ж – пачытайце старажытныя міфы і параўнайце. Свет якім быў, такім і застаўся, нічога новага.

– А людзі? Грамадства? Няўжо яно нічому не навучылася?

– Хацелася б сказаць вам нешта аптымістычнае на гэты конт, але… на жаль, не бачу падставаў. Я ў соцыуме глыбока расчараваны. У любым.

– І што ж тады рабіць, каб не з’ехаць з глузду?

– Ты павінен сябе выкшталтаваць як асоба. І працягваць у гэтай якасці існаваць. Нічога іншага проста не застаецца.

– Аднак палітычныя зрухі з гэтага і пачынаюцца: чалавек адчувае сябе асобай, потым іх становіцца тысяча, потым сто тысяч – і яны запаўняюць вуліцы, бо існы лад не можа іх задаволіць.

– Я ўсім незадаволены: нідзе няма дасканаласці. І што далей? Я разумею: толькі на сваёй пляцоўцы асабіста ў мяне ёсць шанец нешта з гэтым зрабіць. Бо па за ёю ўсё адно нічога ад мяне не залежыць. Калі пачнеш высоўвацца, сістэма цябе зламае – і так яно ва ўсім свеце. Сябры ў “Тахелесе” мне шмат распавядалі пра італьянскую мафію. Дый што там… Ведаеце пра смерчы над Ціхім акіянам? А соцыум – яшчэ горшы глабальны акіян. Уявіце сабе – сем мільярдаў! Якія магутныя тарнада могуць яны спарадзіць!

Трэба быць сапраўдным героем і волатам, каб туды лезці. Я не волат, таму як мыш схаваўся ў майстэрні і папіскваю – але сваім голасам. У мяне ёсць халсціна, ёсць пэндзлі і фарбы – і пакуль яны не скончацца, буду працаваць.

– Ладны час вы пражылі ў Савецкім Саюзе. Як вам там пачувалася?

– Тады я меў акурат той век, калі належыць быць рэвалюцыянерам – што, канешне, стварала пэўныя праблемы. Але агулам усё было не так і блага, як вам здаецца. Фарбы танныя, ёсць нейкія замовы, каб зарабіць капейчыну на жыццё, ёсць майстэрня ў бамбасховішчы… Там збіралася тусоўка: гітары, віно, дзяўчаты… На дыктатуру пралетарыяту мы не зважалі: да нас у бамбасховішча вонкавая атмасфера не пранікала. Мы жылі ў сваёй. Розныя шалёныя ідэі абмяркоўвалі, мастацкія дый не толькі.

– Аднак выстаўляцца вы тады не маглі…

– На афіцыйныя выставы мяне, зразумела, не пускалі. Але ж можна было сябрам свае творы паказваць у тым жа бамбасховішчы.

– Ці не баіцеся, што той час вернецца?

– Я ўвогуле нічога не баюся. Я ўжо там бываў.

                                                                                                                              Станіслаў Жылінскі