Міленіялы: раслі без глебы і ператварыліся ў перакаці-поле
“Я і ёсць рэвалюцыя” – кніга выдавецкай ініцыятывы “Пфляўмбаўм”, якая паслядоўна прадстаўляе сучасную літаратуру, напісаную жанчынамі, прычым не толькі беларускую, але і перакладную (“Жанчына на нулявым пункце” Нааль Саадаві). Менавіта “Пфляўмба ўм”выдала кнігу Евы Вежнавец “Па што ідзеш, воўча?” – лаўрэатку леташняй прэміі Гедройця. Ева Вежнавец стала першай жанчынай, якая атрымала гэтую прэмію.
Уласна пра кнігу Юлі Арцёмавай трэба казаць у дзвюх плоскасцях, каб скласці цэласную і больш-менш аб’ектыўную карцінку.
Першая плоскасць – рынкавая, дзе кніга – прадукт, які займае пэўную нішу, мае базавыя таварныя характарыстыкі і сваю аўдыторыю. У гэтым ракурсе ключавым пытаннем будзе “што” і “пра што”. Другая плоскасць знаходзіцца на тэрыторыі мастацкага. Тут галоўнае пытанне – “як”.
Такім чынам пра кнігу Юлі Арцёмавай можна сказаць дзве рэчы.
Па-першае, гэта раман сталення ў сучаснай ягонай версіі, які праз галоўную гераіню – фатографку Дар’ю і ейнае акружэнне – паказвае лёс пакалення 1980-90-х, наіўных у духу Дон Кіхота рамантыкаў, часам нават інфантыльных. Па-другое, гэта дэбютная работа з усімі ейнымі атрыбутамі, як то парывістасць у інтанацыях, няроўнасць мастацкай тканкі (стыль Юлі зрываецца і ламаецца, як голас хлопчыка-падлетка), жаданне паказаць, на што ты здольны, і з гэтым – чаканы эфект “перастараннасці”, найгранасць у інтанацыі.
Разам гэтыя “што” і “як” пакідаюць дваістае адчуванне. З аднаго боку, пра “Рэвалюцыю” цяжка казаць усур’ёз, у тым сэнсе што гэта проба крыла (трэба сказаць, што палёт на ім выходзіць дзёрзкі і адчайны, хаця і няроўны, не ўзорны, не ўпэўнены). З іншага боку, гэтыя ўмоўныя недахопы толькі падкрэсліваюць фактуру аповесці (гэта менавіта аповесць, раманам сталення я назвала кнігу як від літаратуры).
Юля – ці то знарок, ці то міжволі – амаль не аддзяляецца ад сваёй гераіні. Справа не ў тым, што аповед вядзецца ад першай асобы. Справа ў светапоглядзе, стылі маўлення, у тым, як гераіня бачыць людзей. Аўтабіяграфічныя рысы – не сюжэт, але мастацкія штрыхі – відавочныя, калі вы знаёмы з публічным вобразам Юлі.
У юным узросце натуральна абапірацца на пачуццёвы досвед. Акурат такое ўражанне – падлеткавае, максімалісцка-сентыментальнае – пакідае кніга. Нават рэчы брутальныя, няпростыя для прамаўлення, накшталт смерці, забойства, здрады – выглядаюць у інтэрпрэтацыі Юлі рамантычна і лёгка, недаасэнсавана. Яны разглядаюцца не як феномен быцця, але як сродак для самаспазнання гераіні. Метафарычна гэта выглядае так: аўтарка стаіць перад вялікім будынкам з люстранымі вітрынамі, але бачыць не будынак у цэлым, а сваё адлюстраванне, і на ім засяроджаная. Што, зноў жа, натуральна для “падлеткавай” літаратуры.
Выбіваецца з агульнага рэчышча аповесці адзін фрагмент – маналог куратара Дар’і па фотапраекце Чашчына, чалавека жорсткага і бесцырымоннага; Чашчын выкрывае слабасці характару Дар’і, псіхалагічныя таямніцы, якія яна старанна хавае ад сябе – каб не расчароўвацца, не сталець, не браць адказнасць. Чашчын выступае Богам-З-Машыны, толькі мяняе ён не вектар дзеяння ў творы, а чытацкае ўспрыняцце гераіні (у выпадку, калі чытач адпачатку ставіўся да яе некрытычна).
Наўпрост гэта не прагаворваецца, але пры мінімальным аналізе робіцца відавочным: Дар’я – гераіня інфантыльная, чые ўдачы – выпадковыя, а няўдачы яна такімі не называе, бо не хоча адчуваць боль; яна ні да чаго не набліжаецца ўсур’ёз, не ставіцца крытычна да сябе і акружэння, выключае аналітычную частку свядомасці, каб не расчароўвацца ў свеце, не бачыць заганаў, не працаваць над ім. Яна прымае ўсё як ёсць, як норму, і фінал прадказальны – Дар’я пакінула справу, у якой пацярпела няўдачу. Імітацыя сям’і, у якой яна жыла, імітацыя кахання (якое было ўзаемным эмацыйным паразітызмам) замяняецца новай узаемазалежнасцю – затыканнем скразных ранаў у сэрцах партнёраў. У Дар’і апірышча не было ў прыныцыпе, а ейны сябар, (спойлер!) які стане мужам, страціў брата.
Словам, “Рэвалюцыя” Юлі Арцёмавай – паказальны літаратурны прадукт міленіялаў, дзяцей пераходнага перыяду, якія раслі без глебы і ператварыліся ў перакаці-поле. Адны з іх чапляюцца за плыткую рэчаінасць сатырай. Іншыя вяртаюць адчуванне рэальнасці балючым самабічаваннем, выбіраюць мовай мастацтва горкую праўду. А хтосьці абірае слепату – ці псеўдаслепату, заплючшвае вочы ў спадзеве знікнуць, перастаць быць.
Арыентаваная аповесць на рускамоўнага і беларускамоўнага чытача з ліку тых, хто ведае, чаму на “пахне чабор” трэба адказваць “пахне вечна”. На ўкраінцаў кніга таксама разлічаная, але ў меншай меры: ім, па-першае, і так усё вядома пра свой Майдан (адна з пляцовак дзеянняў аповесці), па-другое, ім цяпер увогуле не да кніжак. Таксама аповесць можна рэкамендаваць дэмакратычным рускім сябрам – калі яны ў вас, канечне, засталіся.
…Але пры чым тут рэвалюцыя? Падманлівая інтэрпрэтацыя можа ўзнікнуць пасля 2020 года, аднак пісалася кніга раней, да пераломнага жніўня. Па вярхах яна згадвае Плошчу, Майдан і хваляванні на Балотнай плошчы ў Маскве, але справа не ў іх. Кніга зусім не пра грамадскія зрухі і катаклізмы, а пра крызіс сталення і (раз)губленае пакаленне міленіялаў. “Дапамажыце Дашы знайсці сябе”.
Калі казаць пра ролю кнігі ў творчасці самой Юлі Арцёмавай, яна бачыцца мне чымсці накшталт “Героя” Самерсэта Моэма. Стваральнік узорнага рамана сталення “Бярэмя жарсцей чалавечых” пачынаў з пафаснага рамана пра зламанага вайной чалавека. У “Героі” голас ранняга Моэма такі ж няроўны і збівісты, як голас Юлі Арцёмавай у першай кнізе; у ім таксама гучыць пафас, не падмацаваны фактурай, толькі пачуццямі аўтара. “Я і ёсць рэвалюцыя” – старт, пасля якога яшчэ мусіць адбыцца з’яўленне пісьменніцы Юлі Арцёмавай.
Наста Грышчук