“Страх можна ператварыць у сябра”. Вольга Калацкая – пра галоўнае

Нам пашанцавала сустрэцца з Вольгай і пачуць ад яе адказы на галоўныя пытанні – пра страх і смех, пра турму і волю, пра віну і смеласць быць сабой.

Смех

–  Як здарылася, што вы перакладалі “Шрэка”? Ваш удзел у такім праекце ўражвае. Вам блізкі гэты гумар?

–  Мне патэлефанаваў сябар, светлай памяці Зміцер Саўка: “Волька, ёсць задума перакласці “Шрэка”!” А я на той час нічога не ведала пра гэты мульцік. Стала глядзець. Мне страшэнна спадабалася, “зайшло” з першага разу, менавіта праз гэтую постмадэрновасць, цытатнасць, намёкі і адсылкі. І персанажы такія каларытныя… Мне блізкі розны гумар: і тыпу “Шрэка”, і філалагічны, пабудаваны на гульні словаў, і традыцыйны ангельскі, сітуацыйны гумар тыпу Джэрома. Вельмі люблю Віктара Шандаровіча – не толькі ягоныя “Лялькі”, але і паэзію, эсэістыку, п’есы. Люблю Станіслава Ежы Леца.

–  А беларускі гумар – у яго існуе адметны тып?

–  Першае, што прыходзіць да галавы, – нашая фразеалогія: вазьміце слоўнік прыказак і прымавак – гэта канцэнтрацыя беларускага гумару. Адносна нядаўна з’явіўся іншы тып беларускага гумару, як мне думаецца, квінтэсэнцыяй якога ёсць Андрэй Хадановіч: гумар постмадэрновы, з культурнымі адсылкамі, пры гэтым вельмі добры і аптымістычны. Можа, раней гумар быў больш скрозь слёзы, а цяпер (ну як цяпер, да 2020 года) з’явіўся больш пазітыўны. Дарэчы, яшчэ адзін тып гумару, блізкі мне і дарагі, – смех скрозь слёзы.

Выбар і адказнасць

–  Пасля звальнення з лінгвістычнага ўніверсітэта вы працуеце на сябе 21 год. Ці хацелася вярнуцца пад “бюджэтнае” крыло дзяржавы, на стабільны паёк?

–  Не, ніколі. Спачатку было вельмі страшна. Я была не ўпэўненая, ці выцягну сама. Здараліся вельмі цяжкія часы. Калі пачынаецца эканамічны крызіс, першае, ад чаго людзі адмаўляюцца, – усялякая раскоша, тое, што не забяспечвае магчымасці выжывання тут і цяпер, а праекты на будучыню, да чаго і належыць вывучэнне замежных моў. Але я страшэнна ўдзячная лёсу і ўсім, хто паспрыяў майму сыходу з лінгвістычнага, таму што мне значна цікавей працаваць з людзьмі сам-насам, а не ў групе, цікавей падстройвацца пад чалавека, слухаць пра ягоныя патрэбы і праблемы. Мне сорамна, што ў свой час у лінгвістычным я гнобіла студэнтаў, вельмі жорстка патрабавала ад іх ведаў. Цяпер хочацца падтрымліваць, даваць чалавеку магчымасць раскрывацца. Прыемна глядзець, як кветка расцвітае ў сваю пару. Мая задача – стварыць гэтай кветцы належныя ўмовы. І, вядома, я ні за што не аддам сваю свабоду, сваё неймавернае адчуванне вольнага палёту.

–  Атрымліваецца, што пакінуўшы сістэму, вы выраслі як спецыяліст?

–  Так. Я вырасла як лінгвіст і, мне здаецца, значна змянілася ў лепшы бок паводле сваіх чалавечых характарыстык.

–  Вы казалі ў адным з інтэрв’ю, што ўжо ў 1994-м зразумелі, да чаго прывядуць вынікі выбараў. Як? Ці можна вывесці шэраг небяспечных прыкметаў датычна палітыкаў?

–  На ўзроўні чыста суб’ектыўнага, асабістага ўспрымання мне выць хацелася ад таго, што нас цягнуць у савецкае мінулае. Не было перспектывы, не было гаворкі пра развіццё, змену эканамічнай мадэлі – была размова пра вяртанне назад, у СССР. Дзякуй, я ўжо там была. Мне хапіла.

Калі гаварыць пра агульныя рысы, пэўныя лакмусавыя паперкі, то нядаўна трапіла на цікавае псіхалагічнае даследаванне пра “чорную трыяду” – нарцысізм, мак’явелізм, псіхапатыя. Замест псіхапатыі можна ўжыць тэрмін “антысацыяльны разлад асобы”. Пад нарцысізмам маецца на ўвазе схільнасць бачыць сябе выключна ў станоўчым святле, патрабаваць ад іншых захаплення сваёй асобай, адсутнасць крытычнасці да сябе, жаданне ўзвысіцца за чужы кошт, схільнасць вінаваціць іншых, а ўсё станоўчае прыпісваць сабе. Пад мак’явелізмам маецца на ўвазе  гатоўнасць маніпуляваць людзьмі, карыстацца любымі сродкамі дзеля дасягнення мэты. Антысацыяльнасць улучае адсутнасць эмпатыі, зноў-такі, адстунасць крытычнасці да сябе і ўсялякай маралі. Вось рысы, якія мусяць насцярожваць у кожным – палітыку, бізнес-партнёры, партнёры ў жыцці.

–  Вы казалі, што бачыце сваім кандыдатам Віктара Бабарыку, “найперш таму, што мне здаецца, адна з галоўных праблемаў Беларусі – эканамічная…”

–  І таму, што ён нёс у сабе любоў! Калі ён казаў пра Толкіена і любоў да людзей – проста скарыў. Думала, чыста рацыянальна абяру кандыдата, які за канстытуцыйную рэформу, прававую дзяржаву і нармальную рынкавую эканоміку, але любоў і павага да кожнага чалавека сталіся, бадай, яшчэ больш эмацыйна значнымі. І, вядома, Толкіен…

–  А як вы ставіцеся да людзей, якія лічаць, што галоўнае – размаўляць па-беларуску, тады ўсё будзе добра?

–  Можа, для іх гэта адзіны прыярытэт у жыцці, адзіная сапраўдная каштоўнасць. Для мяне – не адзіная. Вельмі важная, але не адзіная. Прабачце, калі ласка, але беларукая мова не дапаможа злесці з наркатычнай залежнасці ад расейскай нафты, расейскіх фінансавых уліванняў, не дапаможа вызваліцца ад татальнай залежнасці ў банкаўскай сферы, эканоміцы, гандлі, а цяпер яшчэ і ў вайсковай галіне.

Свабода і слова

– За “Турэмны дзённік”, напісаны ў чаканні суда, вы атрымалі прэмію Аляхновіча…

–  Разам з іншымі выдатнымі людзьмі, выдатнымі творамі: там такія вершы, такая паэзія!.. Дзе мне з маімі побытавымі замалёўкамі…

– І ўсё ж – гэтыя замалёўкі не заміналі весці наглядчыкі? Не спрабавалі забраць на выхадзе з турмы?

–  Я сама здзівілася, што не спрабавалі. Калі ты сядзіш у камеры, нешта пішаш, вартаўнік-ахоўнік-прадольнік глядзіць у вочка і бачыць, што чалавек нешта піша. Ліст, паэму, дзённік – якая яму розніца? Што ён, чытаць гэта будзе? Не будзе. Ніякіх перашкод з іх боку ў гэтым сэнсе не было. Больш за тое, у Пішчалаўскім замку перад тым, як мяне выпускалі, я сказала, што буду друкаваць запісы. І нічога.

– Па выхадзе на волю, хоць і абмежаваную хатняй хіміяй, вы сталі адкрыта публікаваць турэмны дзённік, размаўляць з журналістамі… Вам не страшна?

–  Ведаеце, мне здаецца, што сама ідэя пра тое, каб гнаць страх, змагацца з ім, не звяртаць на яго ўвагу – кепская, бо чым больш ты з ім змагаешся, тым хутчэй ён пераможа. Страх як любая іншая эмоцыя гэта сігнал пра нешта, што адбываецца ў вонкавым свеце і мае на цябе ўплыў. Гэта важны знак і нельга яго ігнараваць. Але ад цябе залежыць, як ты будзеш з ім узаемадзейнічаць. Можна ператварыць яго ў сябра. Прынамсі, я спрабую.

–  То бок, не сорамна праз страх адступіць, замаўчаць, сысці ў падполле?..

–  Калі чалавек не пратэстуе адкрыта, гэта не значыць, што ў яго змянілася бачанне жаданай будучыні, што ён здрадзіў сваім каштоўнасцям. Я вымушаная адмаўляць у інтэрв’ю так званым экстрэмісцкім выданням. Гэта проста інстынкт самазахавання. У мяне мама, якая абсалютна ад мяне залежыць, і другую маю турэмную прыгоду яна наўрад ці перажыве.

–  А здаецца, што інстынкту самазахавання ў вас акурат няма.

–  (смяецца) Прынамсі, парог страху ў мяне не там, дзе ў большасці людзей.

– Так было адпачатку ці гэтая рыса сфармавалася пасля 2020 года?

–  Мне здаецца, ад прыроды я баялася значна менш, чым іншыя людзі. Разабрацца ў гэтым не спрабавала, проста ў пэўны момант усвядоміла, што мяне не палохае тое, што для большасці страшна. Я пралічваю самы горшы варыянт і калі разумею, што дам рады, раблю неабходнае.

Турма і пакаранне

–  “Мне цяпер надзвычай пагана на душы ад таго, што яны (зняволеныя – СН) – там, а я – тут і нічога не магу зрабіць, каб іх вызваліць”, – сказалі вы. Гэтае пачуццё знаёмае многім. Як вы з ім жывяце?

–  Цяпер вельмі прыгожы час, ідзе снег, а я разумею, што там, у калоніях, снегу зусім не цешацца, бо зняволеныя мусяць яго чысціць у свой вольны час. Пачысцілі – а ён зноў нападаў, і зноў ідзеш і чысціш. Даваць рады гэтаму адчуванню бездапаможнасці мне дапамагае адно: па магчымасці дапамагаць сваякам зняволеных. Але гэта ўсё роўна слабое суцяшэнне, бо што такое мая дапамога ў параўнанні з тым, што ў людзей аднялі гады жыцця?.. Нават калі чалавек за кратамі знаходзіць для сябе пэўны станоўчы духоўны досвед, усё роўна неверагодна шкада страчаных гадоў, хоць пра сябе я ніколі не скажу, што страціла час.

–  Рэчы, якія захавалі памяць пра зняволенне, маюць адбітак турмы, – вы іх пазбавіліся?

–  Калі я была там, то думала, што выйду і большую частку рэчаў знішчу. Атрымалася, што не: я іх пачысціла і нашу з задавальненнем, а штосьці ляжыць у “трывожнай торбе”. Турэмны досвед – гэта частка мяне, і я не магу яго выкінуць, не магу зрабіць выгляд, што яго не было, не хачу пра гэта забываць. Я камфортна сябе адчуваю з тым, што турма стала часткай маёй біяграфіі. Мне няма чаго саромецца.

Для мяне турэмны досвед не быў траўматычны. Здараліся пэўныя цяжкія моманты ў дачыненні з дзяўчатамі ў камеры, але мне дапамог Франкл: своечасова трапілася ягоная думка, што калі ёсць дзеля чаго жыць, можна вытрымаць любое “як”. Вельмі дапамаглі парады шукаць дробныя радасці, каб захаваць сябе. Некаторыя радасці былі дробныя, а некаторыя буйныя, напрыклад, сустрэчы з выдатнымі, унікальнымі людзьмі, той жа Кацяй Андрэевай – гэта проста падарунак лёсу.

–  Па вызваленні вы звярталіся да псіхолага?

–  Не, не было патрэбы. Больш за тое, шмат гадоў таму я мела вельмі непрымемны і вельмі шкодны досвед з адным з вядучых псіхатэрапеўтаў краіны: яна ледзве не давяла мяне да самагубства. З таго часу да псіхатэрапеўтаў у Беларусі я стаўлюся вельмі насцярожана. Я, вядома, магу памыляцца, але на постсавецкай прасторы адукацыю псіхатэрапеўта атрымліваюць не цягам гадоў навучання ва ўніверсітэце і медычнай практыкі пад назіраннем дасведчанага спецыяліста, а на краш-курсах. Мне здаецца, так не павінна быць.

–  У турме вы адкрылі для сябе, што жанчыны могуць быць жорсткімі. Хіба раней вы з такім не сутыкаліся?

–  У такім маштабе, у такой ступені – не, ніколі. Гэта было страшна. 24 гадзіны на дзень 7 дзён на тыдзень чалавека цкуюць, паказваюць, што яна недачалавек, а ў яе, між іншага, дзве вышэйшыя адукацыі. Жыццё склалася так, што яна ператварылася ў бесхацінку, але пры гэтым чалавек таленавіты, піша вершы, месцамі неблагія вершы. І да яе ставіцца, як… Я не ведаю, з чым параўнаць. Да прусака лепей ставіліся, чым да яе. Самае прыкрае, што адна з тых, што цкавала, была нібыта з інтэлігентнай сям’і, дзяўчына творчая, з вышэйшай адукацыяй, лічыць сябе феміністкай.

–  Яшчэ адно вашае выказванне: “Я не бачыла ніводнай (зняволенай – СН), хто сапраўды мусіў бы сядзець у вязніцы. Не, усё ж адну бачыла. Але акурат яна хутка вызвалілася”. Чаму вы лічыце, што яна мусіла сядзець?

–  Калі ў чалавека няма разумення, што добра, а што блага, калі чалавек перакананы, што мае права красці, што гэта – натуральна, ясна, што яна гэтым будзе і надалей займацца па жыцці.

–  З такога пункту гледжання, ці можа быць турма дзейсным сродкам выпраўлення?

–  Не, не, не. Прынамсі, нашая турма абсалютна не спрыяе выпраўленню. Наадварот, наколькі да мяне даходзілі чуткі з калоніі, начальства выбудоўвае стасункі паміж вязнямі так, каб спрыяць звярыным, нядобрым праявам у іх – стукацтву, імкненню зрабіць западляну, ставіць свае інтарэсы вышэй за ўсё. Чалавек чалавеку воўк, калі ты не з’ясі, з’ядуць цябе – вось нашая пенітэнцыярная сістэма.

–  Смяротнае пакаранне – можа, яно часам апраўданае?

–  Я, вядома, жартавала, што я катэгарычна супраць, але часам вельмі хочацца (смяецца)… Памятаеце цытату з Толкіена, калі Фрода кажа пра Горлума, маўляў, няварты ён таго, каб жыць, на што Гэндальф адказвае: так, няварты, але ці ведаеш ты тых, хто варты жыцця і не жыве? Ты можаш іх вярнуць? Калі не можаш, то не спяшайся адымаць жыццё. Не мы давалі яго чалавеку – не нашае права яго адымаць.

–  Для вас гэтае перакананне каштоўнасць гуманістычнага кшталту ці пытанне рэлігіі?

–  А я б не супрацьпастаўляла адно другому. Так, гэта гуманістычная каштоўнасць, у тым ліку заснаваная на тым, што, па словах вельмі мудрага чалавека айца Надсана, трэба бачыць у кожным дзіця Божае.

–  Што датычыць фізічнага гвалту: ён дапушчальны?

–  Фізічны гвалт у абарону сябе, блізкіх, Бацькаўшчыны – гэта, напэўна, абавязак, калі няма іншых спосабаў захаваць і абараніць свае інтарэсы. Але – толькі ў абарону.

Хатняя хімія

–  Абмежаванні на хатняй хіміі вы назвалі даволі смешнымі – вярнуцца дадому да 19.00, хадзіць на “прафілактычныя гутаркі”… Але калі казаць сур’ёзна, вы адчулі, што вашая воля абмежаваная?

– Пара рэчаў была вельмі непрыемная. Я хацела пайсці на курсы падвышэння кваліфікацыі, якія ладзіліся па выходных, папрасіла дазволу ў інспектара – ён забараніў. Былі моманты, звязаныя з мамай, калі трэба было выходзіць разам з ёю; пытаюся ў інспектара, што мне рабіць, а ён кажа: калі выйдзеце, гэта будзе парушэнне рэжыму. Тры парушэнні – калонія. Я пытаюся: калі мама выйдзе сама, а потым не вернецца дахаты, хто яе будзе шукаць? “Міліцыя”. Гэта было вельмі непрыемна. І калі ў мяне яшчэ было лецішча, забарона выязджаць за горад моцна біла па псіхіцы, бо я разумела, што там усё занепадае, зарастае. Лецішча прадалі. Праблема знялася.

–  Якой была вашая паўсядзённасць на хатняй хіміі?

–  Я падымаюся, іду на кухню, гатую сняданак сабе, ем, гатую сняданак маме, рыхтую маме лекі, падымаю маму, мы мыемся, прычэсваемся, мераем ціск, я даю ёй лекі, кармлю, пачынаецца праца, пасля працы бягу ў краму, прыбягаю нагружаная, гатую абед сабе, маме, рыхтую маме лекі, даю маме лекі, даю маме абед, мыю посуд, здараецца хвілінка перадыхнуць, тады лезеш у інтэрнэт, глядзіш, што робіцца ў гэтай краіне, што робіцца ва Украіне, тады зноў праца, паміж кавалкамі працы трэба паспець падрыхтаваць маме лекі на вечар, згатаваць вячэру, даць маме лекі, накарміць яе, потым зноў праца, калі ўсё сканчаецца, адчуваю сябе як выціснуты лімон, няма сіл ні на што – ні патэлефанаваць знаёмым, ні чытаць (за апошні час зусім перастала чытаць)… Кладзешся спаць, заснуць не можаш, лезеш у юцьюб, глядзіш, што адбываецца, спрабуеш заснуць, заснуць не можаш, так праходзіць ноч, надыхозіць ранак, трэба падымацца – усё пачынаецца наноў.

У чацвер у гэтую цудоўную руціну трэба было ўключыць паход у міліцыю адзначыцца. У пятніцу трэба закупіцца так, каб не пакідаць кватэру на выходных: на хатняй хіміі не маеш права выходзіць з дому ў суботу, нядзелю і ў дзяржаўныя святы. Не маеш права выйсці на лесвічную пляцоўку, вынесці смецце. Пускаць да сябе – можна. Выпускаць сябе – няможна. Добра, што я інтраверт.

–  Чыста тэарэтычна, у такіх умовах можна ладзіць вечарынкі.

–  Алкаголь ужываць забаронена. Прымаць гасцей можна. Самой хадзіць да каго-небудзь нельга. Калі б не “хатняя хімія”, юбілей свой я б святкавала зусім іначай. А так усё прайшло дома, мяне адведвалі блізкія, сябры, людзі, якія вельмі шмат дапамагалі, калі я была ў турме, – мне і маме, няспынная плыня цягам усяго дня. Большасьці гэтых людзей ужо няма ў Беларусі.

P.S.

– “Чаго я цяпер баюся – што мы пачнём шукаць вінаватых, раз’ядноўвацца”. Хіба гэта ўжо не адбылося?

–  Калі я пра гэта казала, чуліся толькі першыя званочкі. Цяпер пайшлі вялікія расколіны. Імкнуся занадта не заглыбляцца ў дэталі канфліктаў, бо нічога новага ў гэтым няма: калі не дасягаюцца мэты, то апаноўвае паныласць і пачынаецца пошук вінаватых. Чалавек вельмі рэдка прызначае вінаватым сябе, – гэта закон псіхалогіі, нічога тут не паробіш. Калі з’явіцца рэальная перспектыва дасягнуць мэты, мы зноў аб’яднаемся, і, зноў-такі, да таго моманту, пакуль не зразумеем, што дасягнулі не таго, чаго хацелі, ці не дасягнулі нічога.

Мне вельмі балюча, калі пачынаюць сварыцца аднадумцы, яшчэ і на той глебе, хто мае рацыю: хто з’ехаў ці хто застаўся. Усё адно што супрацьпастаўляць Наталлю Арсенневу і Ларысу Геніюш. Ну што за глупства? Кожны мае сваю рацыю, кожны прымае рашэнне ў сваіх канкрэтных жыццёвых акалічнасцях, зыходзячы са сваіх прыярытэтаў, зыходзячы з таго, што для яго магчыма і больш істотна. Любая стратэгія выжывання мае права быць. І мы яшчэ штосьці кажам пра талерантных беларусаў, пра здольнасць прымаць іншасць, адрознасць… Дык прыміце, што ў іншых людзей іншая стратэгія выжывання, іншыя патрэбы, іншая мяжа страху, іншыя сямейныя акалічнасці. Прыміце гэта.

І яшчэ: апошнім часам часцяком гучаць абвінавачванні на адрас лідараў, маўляў, яны нічога не зрабілі, каб вызваліць палітвязняў, аблегчыць жыццё беларусаў… Моц кожнага лідара – у тых выбарцах, якія стаяць за ім/ёю, і ў тым, на што гэтыя выбарцы здольныя. Давайце шчыра сабе прызнаемся: сёння мы не ўяўляем з сябе сілы, якая можа прымусіць з сабою лічыцца. А значыць, няма чаго перакідаць адказнасць на лідараў. Мне ў гэтым чаканні, што нехта прыйдзе і ўсё для нас за нас зробіць, бачыцца нешта страшэнна інфантыльнае і безадказнае. А свабода – гэта адказнасць.